Carme Adán

A horta do Dr. Frankenstein
(Andaina, Revista galega de pensamento feminista, núm. 35, verán 2003)

Semella tópico afirmar que a tecnoloxía habita en nós, que as nosas vidas cotiás están en boa medida reguladas polos tempos e os costumes que impón unha sociedade industrializada e cada vez máis dependente da tecnoloxía. Estamos tan modelados polos «biotecnopoderes» que desde a forma, o tamaño, as pautas médicas e o peso axeitado dos corpos ata a «natureza» da comida que inxerimos se converten en imposicións biotecnolóxicas. A teoría feminista centrou boa parte das súas reflexións nestes problemas, de feito, as cuestións referidas á ciencia e á tecnoloxía fixéronse un oco importante na axenda feminista durante as últimas décadas. Tanto é así que o feminismo aportou unha nova dimensión aos estudios sobre a ciencia e contribuíu en certa medida a consolidar o cambio que na imaxe da ciencia e a tecnoloxía se está a producir. A ciencia deixou de ser considerada un discurso alonxado dos problemas ético-políticos e cada día máis se considera unha actividade humana configurada polos valores propios do contexto sociohistórico no que se desenvolve. Así pois, a ciencia ao ser desterrada da súa torre de marfil vese obrigada a render contas ante unha cidadanía preocupada pola crise ecolóxica, os excesos da industrialización e as desigualdades que propicia a globalización.
Un dos temas que preocupa a maioría das persoas comprometidas con temas medioambientais é a natureza e os problemas éticos dos alimentos modificados xeneticamente, os alimentos transxénicos. Na órbita dos estudios de ciencia e xénero dúas autoras prestan especial atención a este problema: Vandana Shiva e Donna Haraway. A pesar de ser Shiva unha das representantes máis sobranceiras do ecofeminismo e ser Haraway unha das autoras que máis axudou a consolidación teórica do ciberfeminismo, estas dúas feministas elaboran as súas teorías desde unha dura crítica aos esencialismos e evitando caer nos excesos dos hiperconstructivismos. Úneas a idea común de tentar superar as vellas categorías que identificaron as mulleres coa natureza muda ou coa máquina sen conciencia. Noutras palabras: «A aposta ecofeminista e ciberfeminista é a de rehabilitar a metáfora do tecer como unha nova visión que nos permita solidarizarnos e compadecernos dos nosos antepasados e acompañantes actuais, as bestas, e dos quiméricos, xa sexan de creación biotecnolóxica ou fillos/as do silicio» (Guerra, 1999, 76).
O ecofeminismo entendido de forma ampla incluiría tódalas mulleres que participan en campañas sobre temas ambientalistas ou que unen cuestións feministas e ecoloxistas. Se ben o ecofeminismo como corpo de pensamento foi desenvolvido polas feministas da academia (principalmente do Norte), o seu xurdimento pode verse no contexto da intervención das mulleres en loitas e campañas interesadas polos problemas ecolóxicos en todo o mundo. Neste contexto o ecofeminismo caracterízase por poñer en tea de xuízo o papel que xoga a ciencia e a tecnoloxía na crise ecolóxica actual. Para Shiva, igual que para a maioría das ecofeministas, a idea dun progreso ilimitado baseado nos desenvolvementos científico-tecnolóxicos é unha quimera que só conduce á destrucción do planeta e ao empobrecemento dos máis desfavorecidos. A introducción da ciencia e a tecnoloxía de forma ecolóxica e economicamente errónea só consegue o subdesenvolvemento. Esta idea ilústrase a través dos tres momentos máis importantes dos procesos de industrialización, a saber, a primeira industrialización baseada na mecanización do traballo, a segunda baseada na concepción química dos procesos agrícolas e a emerxente terceira industrialización empurrada pola enxeñería dos procesos relacionados coa vida. Na opinión desta autora, a biotecnoloxía é a expresión máis actualizada dunha ciencia que segue instalada no paradigma do mecanicismo e do industrialismo capitalista. Neste sentido a biotecnoloxía non sería máis que unha nova fase no desenvolvemento da ciencia occidental que se apropia dun recurso común e gratuíto, as sementes ou o plasma xerminal, para transformalo a través dos laboratorios en mercadorías comercializadas polas grandes empresas. En palabras de Shiva: «A colonización das sementes reproduce os patróns da colonización dos corpos das mulleres. Os beneficios e o poder aparecen intimamente vencellados á invasión de tódolos organismos biolóxicos. [...] Igual que no caso do proceso rexenerador feminino o primeiro paso na colonización das sementes é a súa reducción a través dunha metáfora mecanicista.» (Shiva, 1997, 49). Estas ideas son sumamente interesantes para unha análise comparada da apropiación masculina dos procesos reproductivos das mulleres e o resto dos organismos mediante o control tecnolóxico dos mesmos. Non obstante, centrándonos nas sementes transxénicas, esta autora destaca dous problemas. Por unha banda, desposúese aos labregos, fundamentalmente mulleres, dos seus saberes sobre as sementes e a terra, ao tempo que converten estas sementes en formas primitivas e incompletas de vida fronte ás sementes producidas nas grandes empresas. Estas últimas pasan a ter grande valor no mercado xa que non se poden reproducir senón só producir tecnoloxicamente. Por outra banda, utilízase o discurso da conservación xenética cando as biotecnoloxías agrícolas están contribuíndo á erosión xenética que ameaza seriamente a biodiversidade.
Este panorama leva a Shiva a ser moi crítica coa comercialización de sementes transxénicas tanto polo reduccionismo biolóxico que conleva como pola perda de poder dos máis pobres sobre as súas colleitas. As biotecnoloxías son os instrumentos do capitalismo occidental para apropiarse dos procesos da vida. Ante este feito esta ecofeminista non propón renunciar á biotecnoloxía senón, máis ben, camiñar cara a un contexto de responsabilidade e control social sobre as novas tecnoloxías. Cómpre artellar unha perspectiva non reduccionista da bioloxía, a biodiversidade e a biotecnoloxía desde una perspectiva ética, ecolóxica e feminista (Shiva, 1995, 283).
Unha das teóricas feministas máis suxerente na actualidade, Donna Haraway, concorda con Shiva en formular o problema dos alimentos transxénicos desde unha defensa do coñecemento como un acto de responsabilidade. Para Haraway, como feminista comprometida co proxecto de buscar novas categorías —de carácter híbrido que fuxan das divisións fixas da modernidade—, o mundo das biotecnoloxías móstrase como un espacio para pensar a actualidade, natural e social, en canto que estas son expresións da natureza situada do coñecemento científico. A nova tecnociencia desafia, por unha banda, a pureza dos obxectos e, por outra, a independencia dos científicos da política ou a relixión, espacios onde reside a verdadeira disputa sobre a modificación xenética.
Haraway non pretende caer na repetición dos argumentos máis influíntes sobre os alimentos, cultivos ou organismos modificados xeneticamente. En principio identifícase cos movementos de protesta, pero evita caer na linguaxe da contaminación xenética porque encontra neste os ecos de antigos discursos sobre o racismo e a pureza. Os alimentos mutantes non van desaparecer xa que se corresponden coa lóxica do hipercapitalismo e representan unha nova era. Son cíborgs que obrigan a tomar unha posición, a decidir. Haraway non orienta os lectores a comprar ou non productos modificados, máis ben pretende chegar ao que Myerson denomina unha anticonclusión: «Non se pode acudir a Haraway para atopar unha resposta á cuestión: ¿é a comida transxénica perigosa ou non?» (Myerson, 2000, 67).
A anticonclusión estriba en asumir a incertidume e a ambigüidade como consumidores. Non queda outro camiño que ver en cada acto de coñecemento un acto de responsabilidade. Tal vez porque o doctor Frankestein seguíu cos seus experimentos, porque nunca se desprendeu desa imaxe dos organismos vivos como máquinas compostas de pequenas partes, hoxe teña plena vixencia a proposta de Haraway de «cartografar as conciencias» mediante as máis variadas estratexias ópticas, entre elas a repetida imaxe do cíborg. O cíborg funciona como a metáfora óptica que permite a Haraway pensar a localización do feminismo a finais do segundo milenio. É o truco visual que logra desprazar os intentos dos feminismos anteriores de reconstrucción do axente social. O cíborg é un momento-posición para mirar e para actuar, é a nosa ontoloxía, mais tamén nos outorga a nosa política (Haraway, 1995, 254) porque non é unha posición inocente. A política non só enguliu a epistemoloxía, tamén toma o control da demarcación ontolóxica. O axente social e o axente epistemolóxico son o mesmo xa que dependen da capacidade que posúan para superar as significacións dadas nun proceso de semiose ilimitada que Haraway denomina tecnociencia. O coñecemento é un acto de responsabilidade porque é un acto político, a responsabilidade reside na posición que adoptemos para enfrontarnos aos problemas.
O doctor Frankestein non se dá por vencido e continúa instalado no reduccionismo propio do mecanicismo máis trasnoitado. Desde a súa horta, tan grande como o planeta, mira os seus tomates transxénicos e non ve a complexidade da vida senón as posibilidades de control —e uns sustanciais beneficios económicos na comercialización destes tomates— sobre os procesos de autoxeración dos organismos. Volcado no seu traballo crese a salvo da toma de decisións políticas ou éticas, só ten que ensamblar pezas dun crebacabezas que xa estaba dado de antemán. Sen embargo as feministas, entre outras moitas voces, lémbranlle sen cesar que xa non existe o reino da neutralidade valorativa, que cada vez que modifica xeneticamente un tomate este feito é unha acción cognitiva e valorativa. En última instancia como di Haraway este feito é máis información dentro dunha ciencia que debe aprender a convivir coa incertidume e a ambigüidade. Tamén co risco.
___________________
Unha versión máis extensa deste artigo foi presentada no «V Congreso Internacional de Antropología Filosófica» celebrado en Santiago de Compostela do 26 ao 28 de setembro de 2002.

Bibliografía:

AGRA, M. X. (comp.) (1998): Ecología y Feminismo, Granada, Ecorama.
GUERRA, M. J. (1999): «La (des)conexión mujeres-naturaleza: propuesta eco y/o ciberfeminist@as», en A. MOLLÉ (ed.): Después de Marx y Freud, Cabildo de Tenerife.
HARAWAY, D. (1995): Ciencia, Cyborg y mujeres. La reinvención de la naturaleza, Madrid, Cátedra.
—(1997): Modest_Witness@Second_Millennium.FemaleMan”_Meets_ OncoMouse‘: Feminism and Technoscience, Londres, Routledge.
MYERSON, G. (2000): Donna Haraway and GM Foods, Cambridge, Icon Books.
SHIVA V. (1995): «Biotechnological Development and the Conservatin of Biodiversity», en V. SHIVA, e I. MOSER (eds.): Biopolitics. A Feminist and Ecological Reader on Biotechnology, Londres, Zed Books.
—(1995): Abrazar la vida, Madrid, Horas y Horas.
—(1997): «Reduccionismo y regeneración: crisis en la ciencia», en M. MIES, e V. SHIVA: Ecofeminismo, Barcelona, Icaria.