Daniel Soutullo
“Os seres humanos no existen á marxe
 das culturas nas que viven”
Miguel Vázquez Freire
(Tempos Novos, nº 115; Inzar Razóns, nº 35, abril 2007)

            Poderías comezar explicando que é a Bioética.

            A Bioética é o estudo das implicacións morais ou éticas das aplicacións da bio­loxía e da medicina. Sobre todo, da medicina. A medida que a biotecnoloxía aplicada aos seres humanos se des­envolve, hai aplicacións desa biotec­noloxía e da xenética que tamén se estenden á bioloxía. Ten tamén unha rama, que se considera menos, que toma en conta as implicacións para o medio ambiente.

            Para certas correntes da filosofía da ciencia, os problemas bioéticos serían característicos do des­envolvemento tecno­científico, en tanto que ese desenvolvemento fai imposíbel o ideal obxectivista da cien­cia positiva ao pór en marcha un xogo de intereses nos que as decisións ético-morais afectan ás decisións dos científicos para alén da simple procura da verdade. Estarías de acordo con este tipo de enfoque?

            Efectivamente, na cien­cia actual e, en particular, na bioloxía xa non se pode considerar separada, por un lado a ciencia pura e por outro a téc­nica. Están integradas e hai intereses económicos, incluso políticos, de distin­tos países involucrados. Por exemplo, un biólogo norteamericano, Richard Lewon­tin, dicía que non coñecía a ningún bió­logo molecular importante que non tive­se intereses económicos en empresas de biotecnoloxía. Os científicos non reflic­ten unicamente os puntos de vista cien­tíficos, senón os seus propios intereses, tanto económicos como doutro tipo, e a Bioética entra aí para valorar todas esas implicacións –morais, sociais...– dos inte­reses en xogo.

            O Proxecto Xenoma Humano adoita ser citado como un caso paradigmá­tico de empresa biotecnocientífica. Nese contexto, a oposición entre Wat­son, que defendía unha posición de dominio público sobre as investiga­cións, e Craig Venter, defensor da pri­vatización, con todo o problema das posíbeis patentes derivadas da inves­tigación xenómica, sería tamén un paradigma de conflito bioético.

            Ese caso coñézoo bastante ben. Eu creo que o punto de vista de Watson non é tan puro como ás veces se pensa. É certo que, cando era director do Proxecto Xenoma Humano, estaba en contra da proposta de patentes que fixera Craig Venter porque a investiga­ción de Venter implicaba solicitar paten­tes de segmentos de ADN dos cales non se coñecía a función. Respecto disto, el dicía que era un disparate, por­que podía mesmo limitar ou paralizar a investigación futura. Se alguén no futu­ro descubría unha función para ese xene, pero este estaba patentado pre­viamente, as aplicacións que puidese ter estarían limitadas ou habería que pagar por iso. Así que el estaba en con­tra de que se patentasen segmentos xenéticos dos cales non se coñecía a función. De feito, ao final non se che­garon a patentar. Pero Watson nunca se opuxo ás patentes de xenes, se deses xenes se coñecía a función. Tamén, hai quen sospeita que Watson ­–cando dimitiu do Proxecto– tiña algún conflito de intereses, porque el era accionista dalgunha empresa, pero a dimisión foi presentada como que el defendía a investigación pública, fron­te a Venter, que era unha especie de falcón da empresa privada. En todo caso, o punto de vista de Watson non era tan purista como se adoita dicir.

            Desde a perspectiva dun lego, todas estas implicacións e todas estas empresas dirixidas á investigación xenética, parecen remitir a aquela anti­utopía de Aldoux Huxley, de Un Mundo Feliz. É unha esaxeración dicir que a ameaza ética que hai detrás da tecno­ciencia no campo da bioloxía pode levamos ao “mundo feliz” huxleyano?

            Algo de esaxeración é. En primeiro lugar, porque o mundo feliz de Huxley presén­tase como unha antiutopía dunha espe­cie de ditadura xenética, pero os indivi­duos na novela están máis condiciona­dos por factores ambientais que xenéti­cos. Agora ben, deixando á parte a inter­pretación da novela, a enxeñería xenéti­ca aplicada aos seres humanos si que presenta algúns perigos. Pero eu creo que as posibilidades de transformar a natureza humana están a ser moi esa­xeradas. Non sabemos o que dará todo isto de aquí a cincuenta ou cen anos, pero as posibilidades de intervención xenética para cambiar a conduta huma­na son moito menores que as posibilida­des de cambiala mediante fármacos.

            Mesmo hai autores que se teñen posi­cionado a favor de algún tipo de inter­vención euxenésica. O debate arre­dor desta cuestión opuxo, por exem­plo, aos filósofos alemáns Peter Slo­terdijk e Juergen Habermas...

            Si. Tamén John Harris, filósofo de Man­chester, fíxose popular cun libro, Super­mán y la mujer maravillosa, onde defende a terapia xerminal, pero cunha finalidade perfectiva. Non para elimi­nar unha enfermidade, pero si, por exemplo, cambiar un xene para reducir a agresividade humana, para aumentar a intelixencia... ou calquera outra carac­terística que considerásemos desexá­bel nos seres humanos. O que acon­tece é que, á parte de ser discutíbel, as posibilidades prácticas de facer iso están moi afastadas no tempo. Eu creo que as posibilidades máis concretas desta tecnoloxía están sobre todo en tres liñas. Desde o punto de vista xené­tico, no diagnóstico de enfermidades estase avanzando moito, o cal, por outra parte, tamén presenta un pro­blema: se podemos facer un diagnós­tico pero a terapia non avanza no mesmo sentido, para que tanto diag­nóstico? Que gaña unha persoa de trinta anos con saber que aos coren­ta ou corenta e cinco anos vai entrar nunha desfeita tremenda do seu siste­ma nervioso e vai morrer en poucos anos, se non vai poder facer nada? Aínda que está avanzando menos, tamén hai algunhas vías de terapia xénica, pero non xerminal, terapias xénicas somáticas: a posibilidade de modificar o xene para restabelecer a función normal nunha persoa que ten unha enfermidade de orixe xenética. E hai un terceiro campo que está máis no terreo da embrioloxía que da xené­tica, que é o que agora coñecemos como células nai, un campo que eu penso que se vai desenvolver moitísi­mo nos próximos anos. Ten moitos menos problemas desde o punto de vista ético ou moral, se descontamos os que ten a manipulación de embrións para aquelas persoas que consideran que son inviolábeis...

            Aínda que o que máis preocupa son as consecuencias en relación coa especie humana, hai xa unha enxe­ñería xenética que se está a empre­gar sistematicamente, por exemplo, no campo da botánica, das especies vexetais...

            Curiosamente, a pesar dos perigos que se suscitan con respecto á aplicación aos seres humanos, a opinión pública é máis favorábel a esas aplicacións nos seres humanos que en plantas, porque se ven máis as posibilidades de aplica­cións biomédicas. En cambio, debido sobre todo á denuncia dos grupos eco­loxistas, hai unha opinión contraria máis xeneralizada na súa aplicación nas plan­tas, por exemplo nos transxénicos.

Os grupos ecoloxistas advirten de que non hai un control suficiente sobre as consecuencias que pode ter. Fronte a iso, os defensores da utilización da enxeñería xenética din que é un ins­trumento excepcional para combater a fame. Que hai de certo nun e outro argumento?

            Eu creo que esa é unha polémica moi viciada. Creo que os ecoloxistas teñen razón en parte, pero só en parte. E os defensores teñen razón tamén en parte, pero só en parte. Só unhas pinceladas. Respecto do control, as plantas trans­xénicas, nalgúns casos, teñen que pasar máis controis que outro tipo de cultivos mellorados mediante técnicas máis tra­dicionais. Pero si é certo que hai proble­mas non resoltos. A industria o que máis persegue son as ganancias económicas. Ás veces, na procura de ganancias pódense resolver problemas sociais, pero a súa preocupación fundamental son as ganancias económicas. Se vemos os cul­tivos transxénicos que existen, máis do oitenta e cinco por cento son de resis­tencia aos herbicidas. E quen os investiga e comercializa son os primeiros produ­tores mundiais de herbicidas. Por que motivo? Pois, se un labrego planta un cultivo tradicional, pode utilizar os herbi­cidas moderadamente, porque de se exceder prexudica o seu propio cultivo; pero se o cultivo é resistente ao herbici­da, pode utilizar masivamente os herbi­cidas para rematar coas malas herbas porque o cultivo vai resistir, polo tanto as vendas de herbicidas van subir. Mentres que as empresas biotecnolóxicas non se liberen desa denuncia –que ten bas­tantes visos de ser certa– estarán baixo sospeita. En todo caso, cando escoita­mos que iso vai resolver a fame no mundo, pois está claro que non.

            A relixión, a Igrexa, adoita presentarse como defensora da moral natural, des­cualificando estas técnicas como unha pretensión do ser humano de querer substituír a Deus. Esta é unha crítica que ten consecuencias políticas. Vémolo na resistencia dos partidos de dereitas, en España e tamén nos Estados Unidos, ao desenvolvemen­to de certas investigacións. Cal sería a posición do científico fronte a esa “advertencia”? Queremos ser Deus?

            En primeiro lugar, aínda respectando a posición que teñan os grupos de adscri­ción católica –no noso país sobre todo–, a Bioética, ou é laica ou non é nada. Nunha sociedade plural, non pode haber un credo que se poida impoñer ao con­xunto da cidadanía. Se unha persoa con crenzas relixiosas quere participar no debate bioético, debe facelo desde unha posición laica, con razoamentos que poi­dan ser discutidos, contrastados, pole­mizados, por calquera persoa, indepen­dentemente das súas crenzas. Un cató­lico, por suposto, pode intervir, pero ten que ofrecer argumentos que non estean baseados na súa fe.
            Na Igrexa hai unha posición domi­nante moi conservadora, dogmática, que pretende impoñer ao conxunto da cidadanía unhas crenzas que os demais non temos por que compartir, por exemplo, con respecto á valoración moral do uso dos embrións. A catego­ría de persoa non é unha categoría científica. Pode ser social, moral ou xurídica, pero en ningún caso científica. E aínda que nos poñamos de acordo en qué é un embrión desde o punto de vista científico, é difícil concluír de aí nada máis. Que hai persoas que con­sideran que os embrións deben ser pro­texidos? Pois outras persoas conside­ran que –aínda que poidan ser prote­xidos– fronte a outras cousas que se teñen que protexer, como é a saúde ou os dereitos das mulleres no caso do dereito ao aborto, os embrións non son un ben a protexer de forma absoluta.
            Hai que buscar normas legais que respecten o máximo posíbel a pluralida­de existente. Por último, iso de querer substituír a Deus... é algo que estamos a facer todos os días coa medicina. Que é a medicina se non loitar contra o que a natureza nos impón? Cando combate­mos unha enfermidade mediante un fár­maco, ou cando se fai transplante dun órgano, estamos forzando á natureza. Desde que os seres humanos utilizamos tecnoloxías, por rudimentarias que sexan, sempre estamos loitando contra os lími­tes que a natureza nos impón. O que pasa é que agora, coa tecnoloxía moder­na, a capacidade que temos é moito maior que cando a revolución neolítica, poñamos por caso. Pero a idea que nos guía segue sendo a mesma.

            Obsérvanse tamén certas correntes filosóficas, ás que poderíamos deno­minar “neo-humanistas”, que se opoñen a outras, chamémolas pos­modernas, que consideran que a enxeñería xenética nos permite ser plenamente donos da nosa nature­za humana, de tal maneira que xa non habería ningún tipo de esencia humana, senón que todo sería trans­formábel. Estámolo vendo mesmo ao nivel da propia construción da identidade: un xa non ten que ser home porque naceu home, hai deter­minadas técnicas que permiten asu­mir unha identidade feminina, até chegar mesmo aos cyborg... Fronte a isto, os “neohumanistas” din, coi­dado!, hai unha esencia humana que non se debería tocar, e en base a esa esencia humana deberiamos cons­truír os límites éticos.

            En primeiro lugar, habería que definir que é esa esencia humana, cousa que non é fácil. Porque esas mesmas corren­tes, que din que hai que respectar esa esencia humana, son contrarias ao determinismo xenético. Pero, se defini­mos esa esencia humana como o bio­lóxico que non debemos tocar, estamos caendo en certo determinismo xenéti­co. A esencia humana que é, o xenoma intocábel? Se hai unha esencia ou unha natureza humana, necesariamente ten un compoñente biolóxico pero tamén ten un compoñente cultural. Os seres humanos non existen á marxe das cul­turas nas que viven, non existe ningun­ha sociedade humana acultural. E a cul­tura, en grande parte, tamén nos deter­mina. A nosa bioloxía determínanos, pero a sociedade tamén.

            Onde están logo os límites?

            Na Bioética tradicionalmente vense falan­do de catro principios: principio de non maleficencia, de beneficencia, de auto­nomía e de xustiza. Polo primeiro prin­cipio, non se pode infrinxir ningún dano ás persoas sobre as que se está a inter­vir, é dicir, non se poden usar cobaias humanas. Polo segundo, saliéntase que a intervención debe proporcionar un beneficio para a persoa á que se aplica. O terceiro, advirte que cómpre respec­tar a autonomía dos pacientes, que son eles quen deben decidir. O cuarto está relacionado coa distribución equitativa dos recursos cando estes son limitados. Pero, naturalmente, a aplicación destes principios non sempre é doada e moitas veces aparecen oposicións que obrigan a decidir a cal deles se lle debe atribuír maior importancia en cada caso.

_________________
Daniel Soutullo é un recoñecido especialista no campo da Bioética, un dos espazos científicos de maior actualidade e potencial polémico. Vén de publicar un libro sobre esta especialidade. A Fundació Víctor Grífols i Lucas concedeulle o seu Premio de Investigación Bioética polo libro Biología, cultura y ética. Crítica de la sociobiología humana.