Daniel Soutullo

Selección de embrións e princípios da bioética
(Inzar Razóns, 31, xullo 2004)

O pasado 6 de maio apareceu unha notícia no xornal El País cuxo texto comezaba asi: “O Instituto Valenciano de Infertilidade (IVI) ergueu ao Ministério de Sanidade a petición de cinco parellas que desexan seleccionar a composición xenética dos seus futuros fillos. Todas teñen xa un fillo cunha grave doenza do sangue, e queren que o próximo sexa compatíbel para que poda salvar ao seu irmán mediante un transplante de medula” (1).
Debe permitir-se a selección de embrións que solicitan estas parellas? Este artigo tentará dar resposta a esta pergunta do ponto de vista moral, ainda que ao remate tamén se fará unha breve referéncia á situación do ponto de vista legal.
Para avaliar os problemas morais involucrados neste caso analizaremos a cuestión concreta que se formula en relación cos princípios da bioética que, tradicionalmente, se estabeleceron nos catro seguintes: 1) Non maleficéncia; 2) Beneficéncia; 3) Xustiza; e 4) Autonomia.
O princípio de non maleficéncia fai referéncia a que nas intervencións médicas (de investigación, diagnósticas ou terapéuticas) non se debe inflixir ningun dano ou malefício ás persoas obxecto das mesmas. Nin sequera no caso de que de tales intervencións se derivasen aplicacións posteriores de utilidade para a colectividade, estaria xustificado causar dano aos pacientes. Neste sentido, a utilización de seres humanos como cobaias é contrária ao princípio de non maleficéncia e é imoral porque, seguindo o precepto kantiano, ningunha persoa pode ser utilizada soamente como meio para conseguir un fin, por lexítimo e beneficioso que poda ser o fin perseguido. Un exemplo particularmente perverso e dramático de violación do princípio de non maleficéncia foi o ocorrido en Austrália, entre 1945 e 1970, onde centos de bebés e nenos de orfanatos foron utilizados para probar a efectividade de vacinas contra o herpes, a tose ferina e a gripe (2).
O princípio de beneficéncia é o reverso do de non maleficéncia e refire-se á necesidade de que as intervencións sobre os pacientes deben perseguir o seu benefício e o seu benestar, é dicer, deben ir encamiñadas á curación das doenzas que padecen e a aliviar o seu sofrimento. Ainda que ambos princípios están moi relacionados, “Beauchamp e Childress consideran que o de non maleficéncia é un princípio independente do de beneficéncia, xa que o deber de non danar é máis obrigatório e imperativo que o de beneficéncia –que é o que exixe promover o ben do enfermo–” (3). Un dos principais problemas que apresenta a aplicación do princípio de beneficéncia é o risco de adoptar unha actitude paternalista, cando este princípio se aplica sen o consentimento do paciente e mesmo contra a sua vontade.
Por este motivo é preciso ter presente un terceiro princípio, o de autonomia, é dicer, a capacidade de decisión dos pacientes ante os tratamentos aos que podan ser submetidos, dado que se asume que son (deben ser) persoas autónomas, donas portanto dos seus actos e, na medida do posíbel, das decisións que afectan a sua saúde e a sua vida, sen máis límite que a sua própria vontade e responsabilidade. Na prática médica, o princípio de autonomia materializa-se no consentimento informado, que os pacientes deben expresar por escrito unha vez que foron debidamente informados do alcance da intervención á que se proxecta submeté-los, asi como dos riscos e consecuéncias previsíbeis e probábeis da mesma.
O cuarto princípio, o de xustiza, está relacionado coa distribución equitativa dos recursos no ámbito da asisténcia sanitária, candos estes son limitados, sen que se podan xustificar discriminacións “baseadas en critérios económicos, sociais, raciais, relixiosos, etc.” (4). Tamén afectarian ao princípio de xustiza as discriminacións que pudesen sofrer terceiras persoas como consecuéncia de intervencións xenéticas no ámbito sanitário, ou noutros ámbitos, das que se pudesen derivar benefícios para os suxeitos obxecto da intervención. As teorias morais baseadas na igualdade de oportunidades, como a teoria da xustiza de Rawls, dan unha grande importáncia á articulación do princípio de xustiza (5).
Unha boa parte das controvérsias práticas da bioética derivan da importáncia relativa dada a cada un dos catro princípios nomeados. En xeral, non ámbito anglosaxón deuse-lle preponderáncia ao princípio de autonomia sobre o de beneficéncia, mentres que na Europa continental (sobre todo nos países latinos) a tendéncia foi máis ben a contrária. Non é doado realizar unha xerarquización xeral dos princípios bioéticos, nin tampouco constitue o obxectivo do presente artigo, polo que non nos ocuparemos desta cuestión aqui. Pola contra, a nosa discusión centrará-se na aplicación concreta dos princípios esbozados ao problema específico da selección de embrións demandada polas parellas con fillos enfermos.
Antes de pasar a considerar as cuestións éticas implicadas, convén aclarar que das cinco parellas solicitantes en tres delas os fillos apresentan unha doenza hereditária grave (talasémia ou anémia de Falconi, segundo os casos), mentres que nas outras duas a enfermidade dos nenos non é hereditária senón adquirida. Para a discusión dos aspectos éticos ambos tipos de casos non apresentan diferenzas relevantes e poden ser discutidos conxuntamente. Sen embargo, do ponto de vista legal conviria diferenciar ambos supostos, xa que apresentan algunhas diferenzas que é necesário ter en conta, sobre todo á hora de especificar as condicións de aplicabilidade do diagnóstico preimplantatório.
Comecemos por unha pergunta de ámbito xeral. É a selección de embrións solicitada contrária a algun dos princípios da bioética? A resposta, do meu ponto de vista, é negativa.
Debe lembrar-se que a selección de embrións prévio diagnóstico preimplantatório dos mesmos, é legal no noso país para evitar a transmisión de doenzas hereditárias graves. Algunhas das parellas solicitantes, ainda que non todas como vén de ser apontado, entran de cheo neste suposto. A única novidade, en relación coa sua demanda, reside en que ademais de seleccionar aos embrións que non sexan portadores de enfermidade se poda estender o critério de selección tamén ás características de histocompatibilidade cos seus irmáns enfermos para posibilitar un futuro transplante aos mesmos. O princípio de non maleficéncia en relación cos embrións seleccionados non se veria afectado, xa que estes non sofrerian dano ningun. Como a selección se fai extraindo e analizando unha célula (blastómero) de cada embrión, estes, en princípio, non se ven afectados con este procedimento.
Hai sectores contrários que argumentan que é imoral a selección de embrións porque iso significaria a sua instrumentalización, é dicer, a sua utilización como meio para lograr un fin, o que, apesar do desexábel que ese fin poda ser, choca frontalmente co precepto moral kantiano antes aludido. En ningun caso, afirman, o fin xustifica os meios. Esta argumentación, na miña opinión, resulta moi pouco convincente.
En primeiro lugar, a máxima de Kant non afirma que as persoas non podan ser meios para certos fins senón que non poden ser utilizadas unicamente como meios. Esta precisión resulta crucial. Na nosa vida cotiá continuamente recorremos a outras persoas para que, debido á sua cualificación profesional, nos sirvan de meio para a consecución dalgun fin. Cando visitamos ao médico facemo-lo primariamente para que nos sirva de meio eficaz para a curación ou prevención das doenzas que padecemos. Iso, evidentemente, non degrada moralmente ao médico. Unha situación que vén moi ao caso, na que se pon claramente de manifesto que o que unha persoa sirva de meio para un fin desexábel non ten por que ser forzosamente contrária á moral, é a das doazóns de órgaos entre persoas, por exemplo a doazón dun ril entre irmáns ou entre proxenitor e descendente. Obviamente, para que tal doazón sexa moralmente lícita debe realizar-se con plena consciéncia das suas implicacións e consecuéncias e co con sentimento libre, voluntário e informado tanto da persoa doadora como da receptora. No caso que nos ocupa a doazón futura que se proxecta non seria lesiva para os doadores, xa que se trata de rexenerar a sua medula ósea a partir das células do cordón umbilical dos seus irmáns histocompatibles. En canto á decisión de comezar o procedimento deberia ser adoptada polos pais, que son os únicos que teñen capacidade para exercé-la.
En segundo lugar, as motivacións dunha parella para desexar ter un fillo poden ser, e de feito o son, moi diversas. Ademais das parellas que teñen fillos reflexivamente sen ningunha motivación utilitarista, existen situacións de todo tipo. Hai-nas que procuran ter un segundo fillo porque pensan que un fillo único ten máis probabilidade de resultar malcriado, ou porque, en calquera caso, é bo para o primeiro fillo ter a compañia dun irmán. Outras fa-no porque consideran que un fillo é un bo meio para superar os problemas que arrastran na sua relación conxugal. Outras buscan ter quen os coide na vellez. Outras moitas, en fin, teñen fillos porque cren que é unha espécie de lei de vida te-los e non fan maiores reflexións ao respeito. O problema non son as motivacións iniciais, por discutíbeis que estas podan ser. A verdadeira cuestión é que eses fillos, unha vez que nacen, sexan realmente valorados e queridos por si mesmos, e iso ocorre na gran maioria dos casos independentemente das motivacións de partida.
O mesmo pode dicer-se dos nenos nacidos mediante selección embrionária. Non hai ningunha razón para pensar que non vaian ser queridos e apreciados como persoas por si mesmos. É máis, o feito de que contribuan decisivamente á curación dos seus irmáns gravemente enfermos pode que mesmo lle engada un plus de afectividade por parte dos seus pais e irmáns.
O aspecto máis controvertido da polémica xorde en relación cos embrións descartados despois da selección. No caso aceitado pola lei, os embrións desbotados son aqueles que non son aptos para a reprodución por seren portadores da doenza hereditária que se desexa evitar, mentres que na selección que agora se solicita, serian descartados non soamente os portadores da enfermidade senón tamén aqueloutros que non sexan compatíbeis para o transplante que se pretende realizar con posterioridade. Ainda que esta diferenza semella en princípio nítida, na realidade a situación é algo menos clara.
En primeiro lugar, porque coa selección que permite a lei tamén poden descartar-se embrións sans que sexan portadores da doenza cando esta sexa recesiva. Lembremos que unha enfermidade xenética recesiva é aquela que se manifesta cando o indivíduo posue duas cópias (alelos) do xene da enfermidade, recebidas respeitivamente de cada un dos seus proxenitores. Os indivíduos que soamente posuen unha cópia son sans e non manifestan a doenza mais poden transmitir o xene responsábel da mesma aos seus descendentes. Cando se realiza a selección de embrións mediante diagnóstico preimplantatório, sempre que sexa posíbel seleccionan-se aqueles que non son portadores de ningun alelo do xene da enfermidade para, deste xeito, evitar non soamente que os indivíduos seleccionados podan resultar enfermos senón tamén para evitar a transmisión da doenza aos seus descendentes. Deste xeito, na prática da selección mediante diagnóstico preimplantatório tamén se descartan alguns embrións portadores sans.
En segundo lugar, a selección embrionária depende tamén do número de embrións que se fecunden. Antes da entrada en vigor da desafortunada reforma da Lei de Reprodución Asistida levada a cabo polo anterior governo do partido Popular non existia un límite ao número de embrións a fecundar, polo que nos tratamentos normais de fecundación asistida adoitaban fecundar-se un número bastante superior ao de embrións posteriormente implantados, que normalmente era de tres. Os embrións sobrantes eran crioconservados en nitróxeno líquido para eventuais tratamentos posteriores, ben da própria parella ben doutras parellas mediante doazón dos mesmos. De xeito semellante, no diagnóstico preimplantatório relacionado coa existéncia dunha doenza hereditária, ao realizar a selección e desbotar os embrións portadores da doenza, de existir un número de embrións sans superior ao dos necesários para a sua transferéncia ao útero materno, os sobrantes eran tamén conxelados. Como é sabido, a existéncia de decenas de milleiros de embrións sobrantes crioconservados xerou unha forte polémica entre os sectores favorábeis e contrários a que pudesen ser empregados para investigación sobre células troncais embrionárias.
Do mesmo xeito, no caso que nos ocupa, aqueles embrións sans que non sexan empregados por non seren histoloxicamente compatíbeis para o transplante aos seus irmáns enfermos poderian ser conxelados para o seu uso posterior, mediante doazón a outras parellas ou mesmo, ainda que menos probábel, poderian ser empregados polos seus próprios pais para teren máis fillos nos que xa non sexan necesários novos transplantes. Tamén seria posíbel que fosen destinados á investigación como os outros embrións sobrantes, sempre que a lei sexa de novo modificada para permitir estas posibilidades.
En último termo, mais aló das distintas alternativas concretas que se podan conceber para estes embrións, está o problema do estatuto moral do embrión, é dicer, da valoración moral dos embrións e da protección que desta se derive. Semella claro que o fondo da polémica reside en que as persoas e grupos que consideran que os embrións deben ser tratados como persoas a todos os efeitos, ben porque crean que en realidade o son, ben porque consideren que o son potencialmente, non poden conceber que sexan sacrificados calquera que sexan as motivacións que se persigan.
O problema está en que asi como é doado, cando menos na nosa cultura, pór-se de acordo en que todos os indivíduos da espécie humana nacidos son persoas con todos os direitos inerentes ás mesmas, non é posíbel chegar a un consenso sobre o estatuto moral dos embrións. A causa radica en que a atribución dese estatuto remite a un problema de índole metafísica e, nese terreo, non hai xeito de chegar a un acordo entre visións contrapostas. Non é que non poda caracterizar-se dun ponto de vista biolóxico rigoroso un embrión (6). O problema é que esta caracterización, ainda que necesária, non resulta suficiente para avanzar no estabelecemento da categoria moral dos embrións. Ainda que pode, en teoria, estabelecer-se unha discusión racional sobre este asunto, resulta extremadamente difícil, senón imposíbel, chegar a un consenso social amplo sobre esta cuestión (7).
Sen embargo, ainda que non sexa posíbel acadar ese consenso ético sobre a categoria moral do embrión hai certas circunstáncias que deberian ser tidas en conta á hora de estabelecer uns critérios de actuación nesta matéria. Non pode haber dúbidas acerca de que os nenos afectados de graves doenzas debilitantes son persoas que sofren como consecuéncia da sua enfermidade e que deberian ser asistidos por todos os meios dispoñíbeis a fin de curar as suas doenzas ou, cando menos, paliar o seu sofrimento canto sexa posíbel. Tampouco deberian existir dúbidas de que, máis aló das consideracións metafísicas acerca do valor ontolóxico dos embrións preimplantatórios, estes nin sofren nin poden sofrer, pola sinxela razón de que apenas comezaron ainda a diferenciación celular que dá lugar aos distintos tecidos e, en última instáncia, ao desenvolvimento do sistema nervioso. Non son portanto, en ningun sentido válido da palabra, seres sensíbeis. Do meu ponto de vista, resulta un sensentido moral dar prioridade á protección dos embrións descartados procedentes dun diagnóstico preimplantatório, amparando-se en critérios morais baseados nunha metafísica particular, fronte á necesidade de axuda médica aos nenos enfermos que poderian beneficiar-se de tratamentos curativos mercé ao transplante celular que a selección embrionária pode permitir.
No referente ao princípio de beneficéncia, a selección de embrións que se solicita responde a unha necesidade clara de curar unhas doenzas para as que non hai dispoñíbeis tratamentos efectivos. Deste ponto de vista, o princípio aludido permite, e mesmo exixe, a busca de procedimentos terapéuticos que resulten eficaces. Os embrións seleccionados non obteñen ningun beneficio terapéutico mais iso non resulta imprescindíbel do ponto de vista do princípio de beneficéncia, como se pode comprender perfeitamente se comparamos a situación coa prática habitual da doazón de sangue. A selección de embrións seria pois aceitábel se non son violados outros princípios bioéticos en xogo. Pola sua banda, a valoración do princípio de beneficéncia a respeito dos embrións descartados entra dentro das consideracións que se analizaron en relación cos mesmos.
O princípio de autonomia adquire no caso que estamos tratando unha importáncia particular. Obviamente, o consentimento para a selección embrionária non pode ser exercido polos próprios embrións, sexan os seleccionados ou os descartados. Tampouco poderia ser exercido polos nenos nacidos procedentes dos embrións seleccionados, aqueles que terian que exercer de doadores dos seus irmáns enfermos, sobre todo se a doazón se realiza, como seria previsíbel, a partir do cordón umbilical, xusto despois do nacimento. Terian que ser os pais os que tomasen as decisións correspondentes, en consonáncia cos critérios estabelecidos de protección e tutela dos menores.
A importáncia da autonomia dos pais á hora de decidir optar pola selección embrionaria provén do feito de que, como xa se indicou, non existe un consenso social acerca do estatuto moral dos embrións. As distintas concepcións morais sobre este tema deben ser respeitadas na medida do posíbel, deixando á libre eleición das parellas afectadas a decisión de optar por ese tratamento como via para a curación das doenzas padecidas polos seus fillos. Do mesmo xeito que non seria aceitábel que se impuxese esa alternativa a unha parella que tivese un credo moral ou relixioso contrário á mesma, tampouco seria aceitábel dun ponto de vista moral e social a proibición de realizar esa selección de embrións, e o conseguinte tratamento, para aquelas parellas que asi o soliciten libremente, sobre todo cando se trata de tentar salvar a vida dos seus fillos enfermos. Que critério ético pode ser reclamado para impor a protección dos embrións descartados en detrimento dos nenos enfermos, cando non existen critérios obxectivos para definir o estatuto moral dos embrións máis aló das particulares concepcións de cada contendente no debate?
Evidentemente, esta reclamación de autonomia non é contraditória co estabelecimento de normas precisas para articular os casos nos cales resulta lícito recorrer a estas técnicas por parte das parellas solicitantes.
O critério de xustiza ve-se afectado de xeito un tanto indirecto. Estamos ante un problema que no momento actual afecta a unhas poucas famílias, ainda que no futuro poderia estender-se a un número maior de casos. Non se apresentan cuestións de prioridades en canto a infraestruturas ou recursos humanos. Tampouco se formulan, de momento, problemas relacionados con recursos económicos públicos, xa que é nunha clínica privada onde se realizaria todo o tratamento. Os problemas de xustiza aparecen en relación cos nenos beneficiários do eventual transplante de medula a partir dos seus futuros irmáns doadores. Cabe considerar que as persoas que padecen doenzas graves e non son atendidas conforme ás posibilidades sanitárias existentes son obxecto dun xeito de discriminación. É aqui onde o princípio de xustiza poderia ser invocado para exixir o tratamento.
A situación legal en relación coa selección de embrións co fin de que sirvan para un transplante non presenta, en princípio, demasiados problemas de interpretación. De todos os xeitos, está pendente a elaboración dun dictame ao respeito por parte da Comisión Nacional de Reprodución Humana Asistida, o órgao consultivo que asesora ao Ministério de Sanidade nestas matérias. No momento de redactar este artigo ainda non se coñecian as consideracións da Comisión sobre este asunto.
Todo o referente ao diagnóstico preimplantatório e á selección de embrións, asi como á investigación e experimentación cos mesmos, está regulado por duas leis, a Lei 35/1988, de 22 de novembro, sobre Técnicas de Reprodución Asistida e a Lei 42/1988, de 28 de decembro, de doazón e utilización de embrións e fetos humanos ou das suas células, tecidos ou órgaos. O artigo 12.1 da primeira delas, a 35/1988, di que “toda intervención sobre o preembrión [expresión coa que se designa ao embrión preimplantatório nesta lei], vivo, in vitro, con fins diagnósticos, non poderá ter outra finalidade que a valoración da sua viabilidade o non, ou detección de enfermidades hereditárias, a fin de tratá-las, se iso é posíbel, ou de desaconsellar a sua transferéncia para procriar” (8).
Pola sua banda, o artigo 8.2.a da segunda das leis nomeadas, a 42/1988, especifica que “a aplicación da tecnoloxia xenética poderá-se autorizar para a consecución dos fins e nos supostos que de seguido se expresan: a) Con fins diagnósticos, que terán o carácter de diagnóstico prenatal, in vitro ou in vivo, de doenzas xenéticas ou hereditárias, para evitar a sua transmisión ou para tratá-las ou curá-las” (9).
Dos artigos nomeados conclue-se que a aplicación de calquera tipo de diagnóstico realizado sobre os embrións in vitro debe ir exclusivamente encamiñado á detección de doenzas hereditárias graves nos mesmos e que, ademais, este é o único motivo legal que contempla para desaconsellar a sua transferéncia ao útero. Non é que non se permita a selección de embrións cunha finalidade distinta á de evitar a transmisión dunha enfermidade xenética ou hereditária grave; é que nin tan sequera está permitida a realización de calquera diagnóstico sobre os embrións cunha finalidade distinta a esta. Xa que logo, do ponto de vista legal, non é posíbel analizar a compatibilidade histolóxica entre os embrións preimplantatórios e os seus irmáns enfermos e, en consecuéncia, non hai aberta via legal ningunha para realizar unha selección de embrións con este fin.
Soamente cabe a modificación das leis para dar cabida aos supostos aqui discutidos. Do meu ponto de vista, a análise ética destes casos, e consideracións humanitárias e de solidariedade cos enfermos e as suas familias, fan aconsellábel (e mesmo exixen) manter unha actitude aberta e respeitosa coa pluralidade de opcións morais que sobre os embrións existen na nosa sociedade. En consecuéncia con isto, creo que se deberia proceder á modificación da lei para ampliar a estes novos supostos a prática do diagnóstico preimplantatório e a conseguinte selección de embrións que as familias afectadas solicitan con vistas ao tratamento dos seus fillos enfermos.
Polo que se refire á constitucionalidade da modificación legal que aqui se propugna, existen várias senténcias do Tribunal Constitucional que poderian ser interpretadas nun sentido favorábel á mesma (10). Nestas sentenzas, o Tribunal estabelece unha diferenza, á hora de outorgar protección xurídica, entre as persoas nacidas e os embrións e, dentro destes, entre os preimplantatórios e os xa transferidos ao útero materno. Segundo a doutrina do Tribunal Constitucional, ainda que os embrións constituen un ben xurídico constitucionalmente protexido polo artigo 15 da Constitución Española non son titulares do direito fundamental á vida, direito que soamente posuen as persoas (11). Esta categoria a efeitos xurídicos adquire-se co nacimento e, portanto, non é aplicábel aos embrións.
Esta distinta protección xurídica outorgada aos embrións e aos indivíduos nacidos é relevante á hora de ponderar os intereses en xogo naqueles supostos nos que a protección da saúde das persoas poda ser contraposta á salvagarda dos embrións preimplantatórios, como nos casos discutidos nestas liñas, e poderia ser resolta en favor do direito á saúde dos nenos enfermos.
De todos os xeitos, a aceitación da selección de embrións solicitada non ten por que levar aparellado necesariamente o sacrifício dos embrións descartados. Na medida en que estes sexan sans poderian ser conservados para novos tratamentos de fecundación in vitro, ben polas próprias parellas ben mediante a sua doazón. E ainda que tamén caberia a posibilidade de que fosen destinados a investigación con células troncais embrionárias, non se xeraria un problema importante de acumulación de embrións sobrantes, xa que os casos aqui discutidos son raros e afectan a un número moi reducido de famílias.


____________

(1) El País, 6 de maio de 2004, p. 28.
(2) El País, 11 de xuño de 1997.
(3) Javier GAFO, “Historia da una nueva disciplina: la Bioética”, en Carlos María ROMEO CASABONA (coord.), Derecho biomédico y bioética, Granada: Editorial Comares, S. L., 1998, p. 100.
(4) Ibíd., p. 104.
(5) Allen BUCHANAN, Dan BROCK, Norman DANIELS e Daniel WIKLER, Genética y justicia, Madrid: Cambridge University Press, 2002.
(6) Sobre as implicacións da caracterización biolóxica dos embrións vexa-se Daniel SOUTULLO, “El pensamiento biológico y los embriones humanos”, Ludus Vitalis, vol.. X, nº 18, 2002, PP. 37-51; Juan-Ramón LACADENA, Genética y bioética, Madrid: Universidad Pontificia de Comillas / Editorial Desclée De Brouwer, 2002, PP. 51-71.
(7) Sobre o estatuto ético do embrión humano vexa-se Carlos ALONSO BEDATE, “El estatuto ético del embrión humano: una reflexión ante propuestas alternativas”, en Federico MAYOR ZARAGOZA y Carlos ALONSO BEDATE (coords.), Gen-Ética, Barcelona: Editorial Ariel, S. A., 2003, pp. 19-66; Harold J. MOROWITZ y James S. TREFIL, La verdad sobre el aborto. Cuándo empieza la vida humana?, Barcelona: Ediciones Martínez Roca, 1993, pp. 21-23, 108-129.
(8) Carlos María ROMEO CASABONA (Ed..), Código de Leyes sobre Genética, Bilbao: Cátedra de Derecho y Genoma Humano Fundación BBV-Diputación Foral de Bizkaia, 1997, p. 29.
(9) Ibíd, p. 50.
(10) STC 53/1985, de 11 de abril, STC 212/1996, de 19 de decembro e STC 116/1999, de 17 de xuño.
(11) Daniel SOUTULLO, “Clonación humana no reproductiva: utilización de embriones para la obtención de tejidos para trasplantes”, Revista de Derecho y Genoma Humano, nº 12, enero-junio 2000, pp. 213-223; Carlos María ROMEO CASABONA, El Derecho y la Bioética ante los límites de la vida humana, Madrid: Editorial Centro de Estudios Ramón Areces, 1994, pp. 75 y ss.; Encarna ROCA I TRÍAS, “Derechos de reproducción y eugenesia”, Carlos María ROMEO CASABONA (Ed.), Biotecnología y Derecho. Perspectivas en Derecho Comparado, Bilbao-Granada: Cátedra de Derecho y Genoma Humano-Editorial Comares, 1998, pp. 150 y ss.