Javier Ortiz
Poder e medios de comunicación
(Inzar Razóns, 34, xullo 2006)
Agradézolles moito o interese que amosaron achegándose a escoitarme. Hoxe voulles falar da situación dos grandes medios de comunicación. Ese é o tema da miña intervención inicial, mais xa lles avanzo que, se algún de vostedes ten interese en que falemos doutras materias das diversas que adoito abordar no meu labor profesional, terame á súa enteira disposición no coloquio que se abrirá cando poña fin á miña intervención. É posíbel que, á vista da actualidade, a alguén lle apeteza que comentemos algo sobre un ou outro aspecto da situación política da miña terra vasca, ou sobre tal ou cal batalla nos medios de comunicación de última hora... Prometo que, até alí onde chegue a miña información, responderei con sumo gusto a canto se me formule.
Quixera avisalos tamén, xa de paso, que vou ler o texto desta conferencia. Adoito ler as miñas conferencias, porque me coñezo e témome. Son de natural divagante e, de vir cun mero esquema co que orientarme na miña intervención, é máis que probábel que, ao cabo dunha hora, seguise disertando sobre o primeiro punto. O inconveniente que presenta que veña coa conferencia xa escrita é xustamente o contrario: que as ideas aparecen xa depuradas, despoxadas de follaxe, o que obriga á audiencia –vainos obrigar a vostedes– a prestar bastante atención, se non queren perder o fío da exposición. Entro en materia.
Veño expoñendo en público a miña visión crítica dos medios de comunicación desde hai algo así como vinte anos. Como supoño que xa imaxinarán vostedes, teño xa elaborado un texto base sobre o asunto. Cando me piden que dea unha charla sobre esta materia, rescato ese texto e repásoo, para actualizalo. Pois ben: debo confesarlles que, cada vez que se produce esa circunstancia –como foi agora o caso–, sorpréndome ao comprobar que o meu anterior diagnóstico ficou vello. Que é insuficientemente severo. Porque todo foi a peor.
Dixen e escribín moitas veces que a profesión periodística foi tramposa desde as súas orixes. Que até os máis vellos cronistas dos que se conserva noticia aproveitáronse do poder que lles daba a pluma para contar a feira ao seu gusto e conveniencia, ou ao gusto e conveniencia dos seus amos. Cando naceu o periodismo propiamente dito, tiña xa tras súa unha longa tradición de relatos interesados, verdades a medias e perfectas mentiras. En termos xerais, pode afirmarse, sen medo a incorrer en demagoxia ningunha, que desde hai xa séculos –se é que non desde sempre– o periodismo foi e é unha actividade social básica e maioritariamente destinada á defensa dos intereses do Poder existente e á reprodución e expansión da ideoloxía dominante.
Porén, boa parte da opinión pública asigna aos medios de comunicación o papel de vixiantes do Poder e de controladores dos seus eventuais desmandos, como un dos contrapesos constitutivos do Estado de Dereito. Dun Estado integrado por tres poderes institucionais fundamentais –o executivo, o lexislativo e o xudicial– e por un cuarto poder, o da Prensa, exterior ao Estado e inspector das súas actuacións no nome da opinión pública. Suponse que esa é a esencia da democracia: a separación de poderes ideada no seu día –ou fixada conceptualmente, se se quere– por Montesquieu.
O primeiro que convirá precisar é que Montesquieu non se puxo a teorizar sobre nada diso porque quixese asegurar o bo funcionamento da democracia –literalmente: o goberno do pobo–, senón todo o contrario: porque considerou imprescindíbel crear un sistema político que obstaculizase toda pretensión de democracia popular directa. Porén, ideou un sistema intelixente, baseado na xusta crenza de que todo poder tende ao abuso. A súa concepción da división de poderes tiña como finalidade a creación dun equilibrio de forzas no interior do Estado que permitise á cidadanía confiar en que non estaba gobernada de xeito arbitrario por un puñado de dirixentes confabulados para repartir o pastel do Poder entre eles mesmos. Na medida en que os encargados de manexar a cousa pública tivesen que render contas da súa actividade perante os electos do pobo, e na medida en que ambos tivesen que suxeitarse ao determinado polos xuíces, e estes á súa vez ás normas emanadas do lexislativo, establecíase un sistema de vixilancias mutuas que semellaba excluír a tiranía.
O que o autor de O espírito das Leis concibiu foi unha fábrica de consensos sociais. Obviamente, nunca Estado ningún se ativo exactamente ao modelo debuxado por el, mais bastantes proclamárono como propio e aplicárono máis ou menos, grazas ao cal ficaron formalmente investidos co título de democracias. Neses casos, ao cuarto poder, con independencia de que de tanto en vez sinalara unhas ou outras imperfeccións do sistema, non se restaba senón subliñar unha e outra vez as glorias dese título, contrapoñendo as virtudes e vantaxes do Estado de Dereito aos defectos e desastres doutros sistemas de goberno vixentes no orbe, cousa que a maioría social dos países concernidos admitía sen chiar, entre outras cousas porque era verdade: en comparanza, a cousa non tiña nin cor. Mais a Historia foi seguindo o seu curso.
O esquema de Montesquieu falaba de tres poderes. Aínda que non descoñeceu nunca a influencia dos cartos –ninguén medianamente intelixente fíxoo xamais– o bordelés, que morreu en 1775, non podía nin imaxinar o desenvolvemento vertixinoso que ía experimentar ese outro poder, supostamente alleo á mecánica do Estado: o económico. O século XIX encargaríase de abrirlle canle, e o XX, de evidenciar a súas posibilidades case infindas de expansión.
Pouco e pouco, o Poder do Estado, o Poder con maiúsculas, viuse máis e máis minguado por un poder exterior. Por un poder escuro, discreto e con teóricas maiúsculas. Por un poder que, se aínda durante as últimas décadas do século XIX e as primeiras do XX encargábase de determinar a acción dos poderes do Estado “en última instancia”, segundo a recoñecida fórmula de Marx, pronto pasaría a determinalas en primeira instancia e pola brava. Ou a asumilas directamente. Ou a desdeñalas olimpicamente, creando situacións de feito ás que os estados non tiñan –non teñen– máis remedio que se amoldar, mal que ben.
Non fai falta –supoño– que dea detallada conta da realidade á que me refiro. Toda persoa medianamente informada sabe que, hoxe en día, as rendas do mundo xa non están en mans dos gobernantes, por moito que esa ficción se siga a manter nas formas, senón dos grandes consorcios económicos e financeiros, que nin sequera poñen os seus límites nos ámbitos nacionais. Aos políticos non lles queda senón tomar nota da situación que lles vén dada e operar dentro dos límites marcados por tales consorcios, amoldándose ás súas esixencias. Iso produciu un efecto devastador non só sobre realidades, senón tamén, mesmo, sobre as ficcións do sistema democrático. Actualmente, un cidadán francés –digamos, por volver á terra de Montesquieu– sabe que, aínda que el e a maioría dos seus compatriotas estivesen en contra do rumbo económico adoptado pola Unión Europea e elixisen gobernantes hostís a ela, daría o mesmo. De feito, votaron varias veces en contra, e deu o mesmo.
Nesas condicións, a idea mesma de democracia vese seriamente comprometida perante o grande público. Porque xa non é só que o cidadán teña razóns para dubidar de que os seus teóricos representantes o vaian representar realmente, senón que, ademais, tampouco ve que estivesen en condicións de facelo, no improbábel caso de que o pretendesen. Creouse así unha situación potencialmente explosiva no terreo do consenso social, é dicir, no da común e voluntaria aceptación das regras do xogo. Os sistemas políticos tidos por democráticos xa non xeran por si mesmos, como antano, factores suficientes de confianza, factores que bastaba con subliñar alegremente nos medios de comunicación para que acadasen o recoñecemento maioritario. Agora imponse crear unha gran, unha inmensa ficción, para que o persoal de a pé non se dea conta de que está gobernado por forzas totalmente incontroladas que non seguen máis lóxica que a do seu propio beneficio, e para que continúe pensando que constitúe a base indiscutíbel dun sistema de organización social que se articula a partir do desexo que el expresa cada tanto nas urnas. De aí a importancia crucial que cobraron os medios de comunicación de masas. A eles corresponde hoxe en día a responsabilidade, practicamente exclusiva, de xerar o necesario consenso social.
A maioría dos cidadáns dos países desenvolvidos segue a pensar –ou, cando menos, fai como se o pensase– que os medios de comunicación cumpren unha función de vixilancia crítica do Poder (do conxunto dos poderes). Unha vixilancia que supostamente poderían exercer porque eles mesmos constituirían un poder exterior aos demais.
Aínda a risco de incidir en feitos e datos que non poucos de vostedes coñecerán xa nunha ou noutra medida, creo oportuno evocar aquí o sólido conxunto de razóns que avalan a negación da suposta exterioridade do poder da Prensa con respecto aos outros poderes e, moi en particular, con respecto ao poder que ten hoxe en día unha influencia máis decisiva: o económico. Fareino apelando non aos meus coñecementos académicos da materia –por demais magros–, senón á experiencia relativamente abondosa que obtiven ao longo de moitos anos de exercicio profesional, boa parte dos cales tocoume vivilos desde postos de observación que, a estes efectos, ben poden terse por privilexiados.
O primeiro sobre o que me parece conveniente chamar a atención –sobre todo porque con frecuencia o gran público o esquece, aínda que teoricamente o saiba–, é que un medio de comunicación é, por riba de todo, unha empresa. E que, como tal, ten unha aspiración básica: gañar cartos. Por suposto que esa non é a súa única finalidade. Pretende moitas máis cousas. Mesmo, chegado o caso, informar. Mais ningún dos seus outros obxectivos sería alcanzábel senón se apaña para principiar por ser unha mercancía economicamente rendíbel. Para gañar cartos, o que un medio de comunicación debe lograr, antes que nada, é ter éxito. Vender. Se ten éxito, para comezar, atraerá aos anunciantes.
A publicidade é, como todo o mundo sabe, unha fonte clave de ingresos para os medios de comunicación, porque os ingresos por publicidade non teñen que compartilos con ninguén (agás co persoal das seccións correspondentes, claro está), en tanto que outros ingresos se ven gravados por diversas cargas adicionais (por exemplo, a parte que levan da venda en quiosco os distribuidores e quiosqueiros, no caso de xornais e revistas. Os anunciantes necesitan saber que os seus anuncios chegarán non só ao maior público, senón tamén ao mellor. Por regra xeral, o público mellor, desde o punto de vista dos anunciantes, é aquel que ten un máis alto nivel adquisitivo. Esta é unha regra que admite algunhas excepcións –hai produtos destinados especificamente a xente de poucos recursos económicos–, pero que pode darse como fixa en termos xerais.
Agora ben, os segmentos da poboación que gozan dun meirande poder adquisitivo non adoitan estar constituídos por persoas que alenten un enorme espírito de rebeldía fronte ao sistema político, económico e social vixente. Máis ben todo o contrario. É xente á que lle vai razoabelmente ben co que hai e que, en consecuencia, é partidaria de mantelo. Ou sexa, que constitúe un público conservador, dito sexa no máis literal sentido do termo. Desa guisa, un medio de comunicación que desexe ter ampla aceptación entre o público máis buscado polos anunciantes ha de ser, por forza, un xornal conservador. Tanto máis canto que o público menos conservador –identificado co que convencionalmente se chama “a esquerda social”– non só adoita contar cun poder adquisitivo menor, senón que, ademais, é moito menos permeábel ás mensaxes publicitarias.
As empresas que facturan unha meirande cantidade de publicidade vixían con moito celo os seus intereses. É o caso, en España, de Telefónica, dos fabricantes de automóbiles, dos grandes bancos e de El Corte Inglés e outros grandes almacéns. Todos eles insiren a diario anuncios de páxina enteira na práctica totalidade dos xornais, e patrocinan programas de radio e televisión, ou bombardean con cuñas e spots sistemáticos, ou apoian as máis charramangueiras promocións. Decote, eses anuncios non teñen unha finalidade estritamente publicitaria, porque non anuncian nada en concreto –dou por feito que El Corte Inglés sabe que a xente non espera a ver as súas insercións publicitarias para se decatar de se xa é primavera ou non–, senón que pretenden, máis amplamente, crear uns lazos de dependencia entre os diversos medios de comunicación e a firma comercial correspondente. Todo periodista destes pagos sabe con que moi especial mimo debe redactar calquera información referente a eses grandes anunciantes, os cales, polo demais, non dubidan en chantaxear aos directores e editores dos medios cada vez que flota no aire calquera noticia que poida afectalos negativamente. Teño na miña memoria unha ampla batería de exemplos cos que podería ilustrar máis que sobradamente a afirmación anterior. Vividos non só durante o meu paso por El Mundo, senón tamén por outros medios. Presións histéricas, campañas de publicidade erguidas sobre a marcha, ameazas de retirada de tal ou cal patrocinio... Tales presións exércense ás veces cunha brutalidade tan descarnada que ruborizarían a Don Vito Corleone en persoa.
Mais os grandes anunciantes non soamente son comerciantes. Tamén teñen as súas veleidades ideolóxicas, ás veces moi marcadas. Non poucos dos directivos desas empresas son membros activos do Opus Dei, ou dos Lexionarios de Cristo, ou simpatizan cunha ou outra asociación militantemente dereitista, ou ultradereitista. En virtude diso –por así dicilo–, ousan dar aos responsábeis dos medios recomendacións sobre como deberían tratar tales ou cales materias sensíbeis, ou os reconveñen paternalmente se non os tratan ao seu gusto. Isto supón, obviamente, outro xeito de presión.
Disque os grandes medios inflúen de xeito decisivo na conformación de tales ou cales sectores da opinión pública. E é verdade. Mais ás veces non se ten suficientemente en conta que tamén a chamada opinión pública condiciona a orientación dos medios, obrigándoos a respectar tales ou cales pautas. Os grandes xornais teñen o seu público, que os consideran –ou mellor: séntenos– como algo moi seu. Co paso do tempo, a forza de estar fronte a fronte todos os días, créanse uns lazos de intensa familiaridade entre cada xornal e a súa clientela fixa. O lector habitúase ao seu código particular de lectura: á colocación das diversas seccións, ao seu xeito de titular, ás súas sinaturas habituais, aos seus tics ideolóxicos, ao seu estilo literario... e mesmo ao seu tipo de letra e ao ancho das súas columnas. Tan é así que non hai equipo directivo de xornal que non avalíe con coidado exquisito cada cambio que introduce no formato, na tipografía e no deseño, precisamente para evitar unha reacción de estrañeza no seu público máis fiel. Como regra xeral, pode darse por feito que, se un xornal cambia radicalmente de formato, ou de estilo, é porque lle vai mal.
O que vale para as formas vale tamén, e ás veces incluso máis, para os contidos. Quero dicir con isto que, do mesmo xeito que cada xornal atrapa a un determinado público, ao que pode “manexar” e incitar a pensar tal ou cal cousa, cada público específico ten atrapado ao seu xornal e fórzao a se comportar de acordo coas súas expectativas.
Os medios de comunicación son reféns dos seus propios lugares comúns. Un xornal como El País, por exemplo, non podería asumir de boas a primeiras unha liña de hostilidade feroz cara ao PSOE sen que iso creara un desacougo importante no seu público habitual, mesmo en parte dos seus lectores que non simpatizan gran cousa con ese partido, e mesmo entre os lectores que, en principio, poderían estar conformes con ese xiro político. Desconcertaríaos. Autodestruiría parte dos seus sinais de identidade. O público de cada medio espera recibir o que cada medio lle ten acostumado a dar. En consecuencia, cada medio está obrigado a dar o que o seu público quere recibir, se non quere divorciarse del. Se un xornal non proporciona aos seus lectores o que eles esperan, rexéitano instintivamente.
De todos os xeitos, convén non deixarse impresionar demasiado polas diferenzas que presentan as mensaxes dos diversos medios. Nunha sociedade como a española, o público de prensa de información xeral –digo de información xeral: non esquezamos que o xornal español de máis venda segue a ser o deportivo Marca– admite subdivisións. No noso país consolidáronse varios grandes xornais de difusión estatal. El País, ABC e El Mundo son os principais. Os tres teñen un público asentado basicamente nas clases medias e medio-altas, polas esixencias económicas xa antes nomeadas. As súas meirandes diferenzas non son sociolóxicas, senón políticas. Son diferenzas que poden ter moita importancia no escenario da política de cada día –do politiqueo, digamos–, pero que resultan relativamente mínimas se nos referimos á ideoloxía profunda que exhiben todos eles: estamos ante posicións que van desde a dereita clásica ao centro-esquerda, ou sexa, desde o máis rancio conservadorismo até un vago reformismo sen ningunha aresta para o sistema. Abonda con repasar os grandes temas da actualidade política e social, nacional e internacional, para comprobar que as opcións de fondo de todos os grandes xornais son exactamente as mesmas. Os tres son, hoxe en día, atlantistas e pronorteamericanos; os tres defenden as concepcións neoliberais da economía globalizada; os tres alíñanse sen fisuras detrás do consorcio financeiro-empresarial que controla España.
Os profesionais da información traballan, pois, para un público que, na súa gran maioría, espera recibir unha mensaxe ideoloxicamente moderada. Algo máis escorada cara aquí, un pouco máis inclinada cara alá, pero, en último termo, moi homoxénea. E esa é a mensaxe que emiten. Cada un deles está –iso é ben sabido– na súa propia guerra político-empresarial. Mais trátase de guerras internas, de liortas polo liderado que se libran dentro do mesmo bando.
Como afirmei ás veces para sorpresa dalgúns, se se observan as cousas desde un certo nivel de abstracción, ben pode dicirse que El País e El Mundo son, en realidade, o mesmo xornal. Mantéñoo ao xeito en que as mulleres afganas de RAWA adoitan afirmar que os talibáns e os membros do poder actual só se diferencian na lonxitude das súas barbas. “Pois ben que se mataron entre si!”, replican moitos cando as escoitan dicir iso. E é verdade. Mais o comportamento duns e outros, non mirado desde o punto de vista dos intereses de Washington ou de Moscova, senón desde a particular perspectiva das mulleres afganas, é moi semellante. Ambos maltrátanas. E iso é o que lles importa a elas.
Outro importante condicionante que teñen os medios de Prensa para exerceren a súa presunta función de vixiantes críticos vén dado polas fontes das que obteñen os datos que difunden. Boa parte da información que os medios expanden a diario con destino ao gran público procede das grandes axencias internacionais de Prensa e dos organismos oficiais dun ou doutro tipo. Por importante que sexa un medio, non ten posibilidade ningunha de acceder directamente a todas as noticias relevantes. Non xa só a escala internacional; tampouco a escala local. Os grandes medios contan con correspondentes nas principais capitais do mundo e desprazan enviados especiais ao escenario dos acontecementos de meirande transcendencia mundial, pero iso non cobre máis que unha pequena parte dos feitos potencialmente noticiábeis. Como todo o mundo pode entender, un señor instalado en Washington, por estupendo que sexa, non ,e quen de informar tamén, e á vez, sobre o que acontece en Nova York, en California e en Atlanta.
Ao cabo, mesmo os correspondentes e enviados especiais rematan nutríndose en non pouca medida de fontes que non controlan, porque non poderían controlar. De xeito que todos os presuntos dispensadores de noticias vense obrigados a empregar unha enorme cantidade de informacións de elaboración allea. En primeiro lugar, das proporcionadas polas grandes axencias de noticias. Reuters, AP, UPI, AFP (Efe, na área de fala hispana)... As grandes axencias que funcionan a escala mundial cóntanse cos dedos, e sobran dedos.
Os despachos que emiten as axencias a centos e a diario renden culto ao que os anglosaxóns –algúns– chaman o periodismo do feito espido. Suponse que se cinguen aos feitos, eludindo calquera tipo de interpretación. Xa se sabe: quen, cando, onde, por que, e mais nada. Pero, para comezar, desas cinco preguntas, consideradas como paradigma da asepsia, hai dúas que non teñen nada de inocentes: que e por que. Non é posíbel nin delimitar o sucedido nin describir as súas causas sen facer unha interpretación determinada do feito. Pero, máis importante aínda que iso, é a distinción que fan constantemente as axencias entre o que consideran que paga a pena ser contado e o que non. Exemplos rechamantes: por que os mortos por fame que vai haber hoxe na África subsahariana non son noticia e si o eran os de hai tres anos? Por que é noticia que a Policía cubana detén a un líder da oposición anticastrista mais non que en China se aplique a diario a pena de morte a decenas de persoas? Engádase que, ademais, tampouco as grandes axencias de noticias teñen en moitas ocasións –e en moi importantes ocasións– acceso de primeira man á noticia. Cada vez son máis os feitos noticiábeis que as autoridades competentes se encargan de illar da mirada da Prensa, asumindo elas mesmas a tarefa de filtrar o que pode –ou o que debe– chegar ao coñecemento da opinión pública. Son elas as que dan a súa versión do sucedido, quitando –ou poñendo!– o que lles convén. Poño un exemplo moi actual e directo: repararon vostedes na cantidade de medios que afirman que a actual guerra de Iraq produciu 30.000 vítimas mortais? Como chegaron a esa cifra? Apoiándose en que estudo? O Departamento de Estado difundiuna, e eles reprodúcena, sen levar o máis mínimo traballo de comprobación. Tanto lles ten que haxa organizacións independentes que sosteñan que a cifra é, como mínimo, tres ou catro veces máis elevada. As axencias reproducen esa suposta información, obviamente non contrastada, e os medios fana chegar ao gran público facendo como se estivesen proporcionándolle verdadeiras noticias, cando a verdade é que están a operar como pezas dun ben engraxado aparato, como submisos intermediarios dun exercicio de estrita propaganda.
Os xornais, as revistas, as emisoras de radio e as cadeas de televisión non difunden as noticias a pau seco. Ofrecen asemade moitas opinións e análises. En principio, iso non só é bo, senón mesmo imprescindíbel, porque a cidadanía, para formar un criterio fundado, necesita coñecer non só que acontecementos se producen, senón tamén cantas posibilidades de interpretación teñen: puntos de vista expertos, perspectivas de análises, opinións...
Esa é a teoría. E a coartada. Con ela na man, os grandes medios de comunicación sempre se serviron dos artigos de opinión e das pezas de análise para induciren á poboación a pensar da forma máis axeitada aos seus intereses. Sempre foi así. Mais, no pasado, os medios –sobre todo os de meirande prestixio– facían ese labor con certa sutileza: ofrecían un arremedo de pluralismo, daban un certo espazo á disidencia... e, sobre todo, aparentaban distinguir de xeito moi nítido entre a información e a opinión.
Agora iso rematou. As opinións, mesmo as de máis groseiro partidismo, campan ás súas anchas polos espazos teoricamente destinados á información. Ninguén se detén ante iso. Nin sequera os medios que se pretenden máis serios. Publican titulares que teñen máis carga de opinión que moitos editoriais. Non hai necesidade de esforzarse en buscalos. Asáltante a diario.
Dixen antes que sempre se fixo isto, dun ou doutro xeito. Nesas condicións, que inconvenientes lle atopo a que agora se faga o mesmo, só que pola brava? Moitos. Todos, en realidade. Porque, nun Estado de Dereito, as formas son decisivas. Hai unha gran diferenza entre que un patrulleiro da Garda Civil de Tráfico indique que te deteñas porque conduces a velocidade excesiva, che pida respectuosamente a documentación e che poña unha multa... e que te persiga á carreira, cruce por diante para obrigarte a parar e che dea catro sopapos antes de multarte.
O segundo método presentará as vantaxes da sinceridade, non digo eu que non, mais prefiro con moito o primeiro. Era mellor, sen dúbida ningunha, cando os medios levaban o traballo de finxir que diferenciaban entre información e opinión e cando incorporaban a esa comedia os elementos necesarios para dar a sensación de que respectaban a pluralidade de opinións existentes na sociedade. Porque, para que se crease esa aparencia, estaban obrigados a incorporar, de feito, unha dose importante de distancia, de imparcialidade, e algúns elementos reais de pluralismo.
A maquinaria de fabricación de opinión homologada para uso dos medios chegou na actualidade a tal nivel de descaro que moitos –os que contan con menores posibilidades económicas– nin sequera levan o traballo de opinaren pola súa conta. Existen axencias que os abastecen non só de columnas de opinión, senón mesmo de artigos editoriais, nos que se encargan de lles escribir o que os seus lectores crerán ao día seguinte que pensaron eles. Mais iso, por grotesco que semelle, tampouco é tan insólito. Porque, a moita maior escala, con moitísimos máis cartos de por medio e, sobre todo, cun verniz intelectual de moita maior prosapia, faise o mesmo a diario a escala mundial para abastecer de opinión aos medios, incluídos os máis importantes. Fundacións, equipos universitarios de investigación, empresas sociolóxicas e de estudos sociais, economistas de prestixio..., todos eles financiados por grandes bancos e entidades financeiras, ou por organismos oficiais, producen sen parar informes, teses e dossiers, de conclusións espectacularmente coincidentes, cuxos primeiros destinatarios son os medios de comunicación que os reproducen de xeito sistemático, ou inspíranse neles para confeccionaren sesudos artigos de fondo e editoriais, nos que son nomeados como fonte de indiscutíbel autoridade.
No mundo actual, a tendencia principal no terreo dos medios informativos é a marcada polo reforzamento de grandes emporios multimedia, cada vez máis escasos, cada vez máis poderosos e cada vez máis internacionalizados. Falo de empresas que publican varios xornais e revistas, que teñen emisoras de radio e televisión, produtoras e distribuidoras de cine, editoriais de libros e selos discográficos... Empresas que traballan tamén no mundo da telefonía, das comunicacións por satélite, da informática, etcétera. Ou en terreos por enteiro alleos ao periodismo e á comunicación: desde as finanzas á explotación de fontes enerxéticas. Ás veces, en orixe, son (ou foron) firmas máis o menos nacionais, pero a súa propia lóxica mercantil –o lóxico desexo de maximizar a rendibilidade do seu esforzo– impulsounas (e impúlsanas máis e máis) cara á transnacionalización. O cal ten tres efectos, e os tres extraordinariamente perversos.
O feito de que boa parte dos medios de comunicación –e a práctica totalidade dos principais– estean agora mesmo baixo o control de empresas que se dedican a toda sorte de actividades económicas, moitas delas alleas ao vello comercio de noticias e opinións, fai que cada vez se teñan menos en conta as peculiaridades do sector, que pasou a ser manexado cos mesmos criterios que rexen para a venda de coches, de frigoríficos ou de deterxentes. Por moito que os seus máximos responsábeis sigan dicindo en plan retórico que o seu é un servizo público destinado a atender un dereito constitucional, a realidade é que actúan aténdose exclusivamente a dous principios: só vale o que vende e todo o que vende vale.
Sobre esa base, a dexeneración da profesión resulta practicamente inevitábel. Xa non é só que resulte imposíbel saber cando o presentador de tal ou cal magazine radiofónico está a dicir o que pensa ou cando se está limitando a repetir o que o patrocinador comercial do programa pagoulle por dicir. Xa non é só que os telexornais se vexan constantemente interrompidos para dar paso ás cuñas publicitarias, tan numerosas que xa non hai xeito de decidir que interrompe que, se os anuncios ás noticias ou as noticias aos anuncios. Xa non é só que os xornais se enchan de artigos que un non sabe por que non levan por riba a vella etiqueta de “Remitido”, cando é evidente que se trata de publirreportaxes cobrados ao contado ou en especie. É que todo, absolutamente todo –nestes, nos outros e naqueles–, publícase ou non, métese ou quítase, segundo o que aconsellan as cifras de venda. Que vende máis, aínda que non aporta nada? Estupendo, adiante con iso. Que non vende, aínda que estea ben feito e cobre unha necesidade social? Adeus, moi boas. A non ser, claro está, que sirva de coartada para disimular a bazofia restante: entón si que paga a pena conservalo. Convértese –indirectamente– en rendíbel.
Cantos temos traballado para un gran medio de comunicación en vías de formar –ou de se integrar en– un emporio multimedia oímos unha e outra vez o argumento que se supón definitivo: “E un triunfo da racionalidade, porque así se aproveitan as sinerxías”. Emprégase ese termo, tomado prestado da fisioloxía, para referirse ao apoio mutuo que poden prestarse as diversas empresas dun mesmo consorcio, evitando duplicar esforzos.
Aparentemente, o argumento ten a súa lóxica: para que vai El Mundo a mandar un enviado especial a tal partido de fútbol que se celebra na Cochimbamba se xa foi alí un equipo do xornal Marca, que pertence ao mesmo grupo de empresas e que pode encargarse de enviarlle a crónica correspondente? E para que vai facelo El País, se están alí os do xornal As, que son da casa? Mais, o que de entrada semella un criterio razoábel, cando se enfronta na práctica resulta moi problemático.
Para comezar, obriga a que todos os medios de cada grupo, mesmo os especializados, asuman a mesma liña editorial. Cando menos en canto ao fondo, se é que non tamén en canto á forma. Co cal, adeus pluralismo. E adeus atención ao interese colectivo: os criterios sobre política deportiva do rotativo de información xeral fíxaos o xornal dedicado aos seareiros do deporte.
Mais iso, con ser importante, non é o peor dos supostas sinerxías. O peor é que:
• Como o grupo ten a súa propia cadea de radio, xa poden os outros medios do grupo renunciar a calquera crítica sobre o que esa cadea de radio fai ou deixa de facer. E, xa de paso, que se esquezan tamén de calquera eventual louvanza –agás as de puro trámite– ao que emitan outras cadeas de radio, por brillante que sexa.
• E, como o grupo ten as súas propias cadeas de televisión, xa poden os outros medios do grupo renunciaren a criticar a súa programación. E, xa de paso, esquecérense de que hai competidores que están a sacar programas moito máis interesantes.
• E, como o grupo ten a súa propia (ou as súas propias) editorial(es) de libros, xa poden os outros medios do grupo renunciaren a dicir que os seus sinérxicos asociados están a publicar auténticas borrallas. E xa poden ir pensando en como promoveren aos autores da casa, parézanlles mellores ou peores. E, de paso, xa poden ir esquecéndose de que outras editoriais están a sacar cousas moito máis interesantes.
• E, como o grupo ten a súa propia produtora de cine, e a súa propia distribuidora... E, como o grupo ten a súa propia rede de salas de cine... E, como o grupo ten a súa propia revista de cine... E, como o grupo ten a súa propia rede de librarías... E, como o grupo ten a súa propia casa discográfica... E, como o grupo ten a súa propia empresa organizadora de concertos...
Mais ampliemos o círculo: ... E, como no grupo está presente esta ou estoutra entidade bancaria... E, como no grupo están presentes estes ou aqueloutros grandes almacéns... como no grupo está presente esta ou estoutra empresa farmacéutica... E, como no grupo está presente esta ou estoutra empresa de telefonía... E, como no grupo está presente esta ou estoutra empresa informática... Ao remate, non hai ningún gran medio informativo no que non resulte practicamente imposíbel abordar algún asunto principal no que o propio medio –a súa dirección, para sermos exactos– non teña intereses, dun ou doutro tipo, relacionados co consorcio macroempresarial no que vive. Do que vive. Do que remata dependendo en todo e para todo. Chaman a iso sinerxías. Son mordazas. Sen mais.
Os consorcios multimedia que están a tomar corpo –que xa o tomaron, pero que seguen medrando– poñen a nosa disposición, sen dúbida, unha oferta enorme. Mais só en canto ao envoltorio: o contido ideolóxico-político final é sempre o mesmo. É o mesmo autor último quen se encarga de todo: de elaborar produtos cultos para o público culto e produtos lixo para a gran masa; de dar deportes a quen quere deportes e cine a quen desexa cine... Mesmo poden poñer en escena un falso pluralismo: nada lles impide, por exemplo, elaborar mercadorías de elevada relixiosidade e, á vez, porno duro a esgalla. O mercado componse de moi diversos sectores e eles vanos atendendo un a un, sacando proveito das necesidades de cada quen, mais as súas opcións ideolóxicas e políticas, explícitas ou latentes, son invariabelmente as mesmas. O pluralismo que nos ofrece é meramente formal e temático.
A concentración da propiedade dos medios conduce tamén inevitabelmente á oficialización dos grandes consorcios da comunicación. Así como un xornal independente ou unha cadea de radio arcebispal poden ter relacións de aberta hostilidade co Poder político, e mesmo ir vento en popa grazas a esas malas relacións, a existencia de graves disfuncións na relación entre un gran consorcio multimedia e o Poder político establecido é un fenómeno dificilmente sustentábel. Non xa a longo prazo: mesmo a medio termo. Ou o Goberno cede, ou faino o consorcio empresarial, ou ambos ceden parcialmente nas súas pretensións mutuas. Dous poderes tan importantes non poden estar en posicións antagónicas de xeito permanente porque os grandes grupos multimedia son Poder. E ás veces o seu poder é enorme.
A tendencia ao bo entendemento e á colaboración entre o poder mediático e o poder político –incluíndo neste non só ao partido que ocupa o goberno nese momento, senón ao conxunto do establishment– está inscrita hoxe en día na orde natural das cousas. Todo empurra de xeito natural nese sentido. Os gobernantes norteamericanos, por exemplo, admiten sen demasiado reparo que a posición das grandes cadeas de TV do seu país pode condicionar a súa política. Mais tamén é certo o contrario: as grandes cadeas norteamericanas de TV préganse constantemente ás consignas do seu Goberno. Puidémolo comprobar nitidamente despois dos atentados do 11 de setembro. O Executivo de George W. Bush cursou instrucións ás direccións das grandes cadeas de TV sobre como debían informar –e non informar– do sucedido, e estas non só admitiron esas instrucións, senón que mesmo fabricaron sobre a marcha pequenos libros de estilo para que os seus redactores e presentadores non se afastasen nin un milímetro da liña trazada. Tan só uns anos antes, os medios terían rexeitado indignados que o poder político pretendese dicirlles como debían facer o seu traballo. Nos tempos actuais, non só o aceptan submisamente, senón que o presentan como unha mostra do seu impecábel patriotismo.
Mais non se trata só de que exista unha grande imbricación das cúpulas mediáticas co poder político (ou cos grandes consorcios económicos, como antes ficou reflectido). É que cada vez resulta máis difícil deslindar os terreos en que se desenvolve cada un. De feito, vai medrando en importancia o papel dos líderes de opinión que puidésemos tipificar como transversais: son, a partes iguais, xornalistas, políticos profesionais e empresarios. Non todos exercen as tres facetas coa imprudente desenvoltura de Berlusconi: a maioría prefiren moverse con meirande discreción. Mais a súa actividade cobre os tres terreos. Cada un deles potencia os outros dous e só a unión íntima dos tres permite entender o sentido das súas tomas de posición. Non actúan unhas veces como xornalistas, outras como empresarios e outras como políticos, senón simultaneamente de acordo e en sintonía exacta cos tres prismas. O que só é posíbel polo alto grao de imbricación que acadaron o mundo empresarial, o político e os medios de comunicación, que xa, a estas alturas, semellan ser todo e o mesmo.
A lóxica das sinerxías, destinada a rendibilizar ao máximo os investimentos, non podería ficar circunscrita aos marcos nacionais. Menos aínda no escenario económico actual, que tantas facilidades ofrece para a incontrolada circulación dos capitais. Antes referinme ao vertixinoso crecemento das grandes firmas multimedia, que non se verificou, no esencial, pola expansión e diversificación dos seus propios negocios iniciais senón, case sempre, pola absorción doutras empresas previamente existentes. Por un proceso de concentración, en suma. Era inevitábel que esa mesma lóxica rematase por impoñerse, un pouco antes ou algo despois, a escala internacional. Axiña o fixo. Algúns procesos de absorción –por exemplo, o de boa parte dos medios informativos dos países do Leste europeo, vendidos polos seus respectivos estados a prezo de saldo– desenvolvéronse de xeito case fulminante. A maioría deles pasaron da titularidade pública á propiedade estranxeira –case sempre alemá– sen que as opinións públicas respectivas tivesen sequera tempo para se faceren cargo do problema e suscitar un debate sobre posíbeis alternativas á fórmula de privatización escollida polos novos gobernantes. Para cando quixeron darse de conta, xa estaba todo decidido.
Dentro do conxunto dos países economicamente máis poderosos, as cousas foron evolucionando con menos brusquidade formal, sen dúbida, mais con idéntica determinación. As grandes firmas multimillonarias, con intereses tanto industriais como financeiros, irromperon no accionariado dos medios de Prensa, fusionáronse coas vellas patronais do sector –ou, sinxelamente, domeáronas–, e crearon xigantes da comunicación transnacional cada vez máis poderosos e máis diversificados. O fenómeno non ten nada de extraordinario. Ao revés. Inscríbese dentro da tendencia mundial á concentración do capital, grazas á cal, a finais do pasado século, as 200 empresas máis poderosas do planeta, con sede case todas elas en só seis estados (EEUU, Alemaña, Xapón, Reino Unido, Francia e Suíza), exhibían unha cifra conxunta de negocios que representaba o 10% do PIB mundial: máis que a suma total dos PIB do centenar e medio dos estados non membros da OCDE!
Desde aquela, as fusións xigantescas proseguiron o seu curso implacábel, abranguendo a empresas dos máis diversos sectores, mais, de maneira moi especial, ás relacionadas dun ou doutro xeito coa chamada nova economía. Nese contexto, o proceso de concentración da propiedade dos medios de comunicación non ten nada de especial. Pero que non teña nada de especial é, precisamente –e perdón polo paradoxo–, o que ten de especial: que o sector da información pasase a ser tratado como calquera outro, financeiro, industrial, agrícola ou gandeiro. Que o que se supuña que era un labor de servizo público destinado a atender un dereito cidadán fundamental vírase finalmente sometido aos mesmos criterios que rexen para o comercio de calquera (outra) bagatela. É un feito terríbel e de enormes consecuencias que pasou case desapercibido para o gran público. E iso por unha razón fundamental: os únicos que poderían desvelar o desastre que se estaba a producir eran... os que o estaban a facer. Os medios de comunicación, tan dados a falar de si mesmos, tan proclives a mirar o seu embigo e á xactancia, non tiñan neste caso ningún interese en resaltar o que estaba acontecendo. Nin sequera cando eran eles os directamente implicados na operación do día. Hoxe por ti, mañá por min. A Prensa fixo todo o posíbel, en suma, para non autodenunciarse.
Estoume alargando demasiado. E moito máis que podería facelo. Deixo moitas cousas no tinteiro. Mais vou pisar o freo, para darlles a vostedes a oportunidade de diciren tamén o seu, sobre isto e sobre o que queiran. O principal que tratei de reflectir nesta intervención podería enunciarse, en plan solemne, dicindo que o xornalismo, tal como foi concibido e en parte practicado durante os séculos XIX e XX, feneceu. Forma xa parte do pasado. Existe de xeito lateral, semimarxinal, nalgúns produtos marcadamente minoritarios, case a xeito de reliquia. Mais o groso da actividade que se presenta como tal perante o gran público non é xa un labor autónomo, diferente, como o foi mal que ben hai un par de decenios, senón unha máis das moi diversas divisións do traballo dos grandes consorcios empresariais expandidos a escala mundial. Non digo que as cousas non poidan cambiar, nin moito menos. Nin que todo sexa un páramo definitivamente ermo. Para nada. Hai expectativas de cambio e non somos poucos os que seguimos a traballar nelas, porque non nos resignamos. Mais convén que saibamos moi ben o que temos enfronte. E enfronte temos unhas máquinas de sacar cartos e de mentir que están moi ben engraxadas. E aquí detéñome. Moitas grazas.
_____________
Texto das conferencias que, organizadas por Inzar, impartiu o autor en Santiago de Compostela e A Coruña os días 22 e 23 de marzo de 2006, respectivamente.