Antony Beevor
O Gulag de Franco
(Inzar Razóns, 33, febreiro 2006)

Organizada, así, a Intendencia, os militares prestaron tamén atención a outro dos “corpos” do exército: a Sanidade. Era imperioso levar a cabo serias medidas de profilaxe social e política para erradicar o morbo de España. O bispo de Vic, Joan Perelló, coñecía, ademais, a técnica cirúrxica: “un bisturí para sacar o pus das entrañas de España, verdadeiramente corrompida no seu cerebro e corazón, en ideas e costumes”. Xa explicara como facelo durante a guerra un dos xefes de prensa de Franco, o capitán Aguilera, decimosétimo conde de Alba e Yeltes:
En épocas máis sas ... as pragas e as pestes adoitaban causar unha mortandade masiva entre os españois ... Son unha raza de escravos ... Son como animais , sabe?, e non cabe esperar que se libren do virus do bolchevismo. A fin e ao cabo, ratas e piollos son os portadores da peste ... O noso programa consiste en exterminar un terzo da poboación masculina de España. Con iso limparíase o país e desfariámonos do proletariado.

Ao conde encantáballe escandalizar a ingleses e norteamericanos, mais aínda considerando a súas grotescas esaxeracións, a súas palabras non deixan de poñer de relevo o medo e o odio que sentían os vencedores.

Para poñer en marcha tan suxestivo programa era preciso seleccionar á poboación que había que exterminar para limpar o país. A primeira prioridade era desfacerse, dun xeito ou outro, dos prisioneiros de guerra, aínda que unha boa parte xa estaba a ser exterminada nos campos de concentración e nos cárceres de Franco, así como nas rúas e nas checas da Falanxe.

Os campos de concentración propagáranse por toda España como unha praga bíblica e os seus moradores significaban un enorme problema económico e político para os militares. “Obrigaron a crear campos de concentración en todas as vilas da España nacional”, queixábase o atribulado coronel Martín Pinillos. En total, incluídos os provisionais, existiron 190 campos de concentración polos que pasaron entre 367.000 e 500.000 prisioneiros de guerra. Os 116.000 prisioneiros da campaña de Cataluña foron clasificados e pasaron a campos estábeis, principalmente a San Juan de Mozarrifar e San Gregorio, en Zaragoza, mais o resto de prisioneiros ameazaba con desbordar os campos de concentración de Andalucía e Estremadura que, baixo o vicereinado de Queipo, parecíanse moito á Cuba de Weyler, un dos grandes inventores dos campos de concentración. Había na zona, a finais de abril, uns 75.000 prisionei­ros. Só no campo de Castuera amontoábanse en 70 barracóns 10.000 prisioneiros procedentes das campañas do verán de 1938. Cos campos da provincia de Badajoz, de Huelva e de Málaga desbordados, non houbo máis remedio que crear novos campos en San Lúcar, Antequera, Ronda, Cádiz e Sevilla e, cando xa non couberon máis, habilitáronse campos de concentración algo máis lonxe: en Valladolid, Palencia, Astorga, Ciudad Rodrigo, Salamanca, Toro, Santiago de Compostela, a Póboa do Caramiñal, A Coruña, Mollerusa, Toledo…

Pero, ademais, había que facer fronte a novos prisioneiros: os que se tomaran durante o afundimento final dos exércitos republicanos que eran, como mínimo, 45.000 na zona centro, 60.000 no sul e 35.000 no Levante. Eses 140.000 prisioneiros (ou 177.000 segundo as fontes) da “ofensiva da Victoria” foron levados a campos provisionais dos
corpos de exército en Guadalajara, Teruel, Cuenca, Medinaceli, Alcázar de San Juan, Manzanares, Valdepeñas, Santa Cruz de Mudela...

Cando chegou o verán de 1939 e, con el, a calor, houbo que tomar medidas para reducir ao máximo a poboación dos campos que en xullo era aínda de 156.789 prisioneiros, e en decembro, despois de varios meses de clasificacións, liberdades provisionais, licenciamentos, traslados a prisión e a batallóns de traballo, execucións, suicidios e evasións, aínda se mantiña en 90.000, sen contar con outros 90.000 que estaban encadrados nos 121 batallóns de traballo, e cuns 8.000 máis que servían en fábricas e talleres militarizados. Houbo que desmantelar todos os campos provisionais abertos durante a ofensiva final, así como moitos dos levantados durante a guerra, ou reconvertelos en prisións militares.

Ficaron, porén, algúns campos “especiais”, como os de Miranda de Ebro e San Pedro de Cardeña, destinados aos estranxeiros combatentes nas Brigadas Internacionais que, entre outros mesteres, foron empregados na reconstrución do novo Belchite (“vós destruístes Belchite e vós ides reconstruílo”), xa que o vello se deixou en ruínas por vontade expresa de Franco. En novembro de 1939 ficaban aínda 406 internos estranxeiros e a mediados de 1942, 139, todos eles no campo de concentración de Miranda de Ebro, que ía servir, ademais, xunto cos campos de Molinar de Carranza, o Balneario de Sobrón ou Nanclares de Oca, para acoller aos milleiros de combatentes ou prisioneiros que fuxían dos campos da segunda guerra mundial.

En xaneiro de 1940, a ICCP pasou a depender da Dirección Xeral de Servicios do Ministerio do Exército, que estaba ao mando dun xeneral de toda confianza de Franco, Camilo Alonso Vega, que foi moitos anos director da Garda Civil e, despois, ministro da Gobernación. Os xulgados en consello de guerra pasaron a formar parte das Colonias Penitenciais Militarizadas, dos destacamentos penais o dos de rexións devastadas, que dependían de tres ministerios: Exército, Gobernación e Xustiza. Os encausados penais e sentenciados a prisión pasaron a depender da Dirección Xeral de Prisións, do Ministerio de Xustiza, que dirixiu até 1942 o acertadamente chamado Máximo Cuervo.

Os que foron parar aos cárceres de Franco B270.719 persoas, segundo as cifras do Ministerio de Xustiza, abarrotaron a rede carceraria española, que tiña capacidade para uns 20.000 internos. Amoreóuselles nos penais, as prisións centrais, as provinciais, as comarcais, as de cabeza de partido, os depósitos municipais, as granxas agrícolas e outros recintos penitenciais. Un problema adicional para o Estado novo é que aínda nos se esgazaran dos exércitos ou das milicias de Falanxe os suficientes funcionarios de prisións para xestionalas. Contra finais de 1939, no castelo de Santa Bárbara, por exemplo, que non tiña barrotes nas fiestras, non había máis que tres funcionarios para custodiar a máis de 1.700 persoas, así que non é de estrañar que se sucedesen as fugas. Outro tanto ocorría no cárcere de Berja, en Almería, onde as celas rebordaban presos que había que deitar nos corredores, co que non había máis remedio que deixar abertas as portas das celas. As paredes do cárcere de Manresa eran tan febles que os presos se fugaban facendo buratos nelas. E algo semellante acontecía na de Terrassa ou na de Sant Elies, de Barcelona.
O colapso da administración penal e xudicial veu a socorrelo o Padroado Central para a Redención de Penas polo Traballo, creado en outubro de 1938, a proposta do sacerdote xesuíta José Antonio Pérez del Pulgar, xestionado polo pai Martín Torrent e o director xeral de prisións, o señor Cuervo. O “Padroado da Merced” viña a encarnar a continuación “das leis de Indias, inspiradas polos nosos grandes teólogos”, e funcionaba “coa disciplina dun cuartel, a seriedade dun banco e a caridade dun convento”. Para que os penados puidesen acollerse ás vantaxes que lles ofrecía o Padroado construíronse novos cárceres en Asturias, moi preto das minas de carbón, así como destacamentos en León e o País Vasco, tamén perto do carbón, ou en Almadén, para traballar o mercurio, no couto mineiro de Hellín, no pozo do Fondón, en Fabero, xunto ás minas de estaño de Silleda... Os “roxos” puideron tamén tomar parte nos principais proxectos de regadío de Franco: a canle de Montijo, en Estremadura, A Real Acequia do Jarama, a presa de Alberche ou o deserto dos Monegros, grazas á creación do Servicio de Colonias Penitenciais Militariazadas, instituído pola lei de 8 de setembro de 1939 para ceder man de obra penada a “entidades que contratan os seus traballos”.

Como moitas das obras imprescindíbeis para o novo Estado non eran rentábeis ao prezo dos salarios libres, pensouse en utilizar aos penados, e tamén aos soldados dos batallóns de traballo, como man de obra forzada para as empresas que construían a liña férrea Madrid-Burgos, as que perforaban o túnel de Viella, as encargadas da reconstrución do templo da Merced, en Barcelona, ou de erguer o mausoleo de José Antonio y Franco no Val dos Caídos, en Madrid (adxudicado ás empresas Banús e San Román), ou para empresas metalúrxicas como a Babcock & Wilcox, A Maquinista, Fundicións do Ebro, etcétera.

Estes traballos que, en réxime de semiescravitude, levaron a cabo os presos de Franco significaron un magnífico negocio para empresarios e terratenentes, como ilustra moi ben o mellor estudado de todos eles, o da construción do Canal de Regos do Baixo Guadalquivir, para regar os secaños sevillanos, que levaron a cabo, entre 1940 e 1962, 2.500 presos dos campos de traballo dos Merinales, A Corchuela, Guillena ou As Marismas. Sen necesidade de investir nin unha peseta, e grazas ao traballo dos presos, os terratenentes andaluces conseguiron transformar os seus latifundios de secaño -máis de 74.000 hectáreas- en terras de regadío que deron lugar a unha agricultura intensiva e moi competitiva que ren tiña que ver coa que practicaran os seus pais e avós.

O padroado da Merced remuneraba aos seus presos, por este traballo, cun xornal diario de dúas pesetas, aínda que descontaba delas 1,50 pesetas, que ían destinadas á mantenza dos mesmos. Os penados tiñan dereito a catro ou cinco pesetas máis se podían demostrar que as súas mulleres e fillos menores de quince anos carecían de medios para subsistir. Como o xornal oficial dun obreiro manual era de 14 pesetas diarias, o Padroado ingresaba -para o caso dun preso con muller e un fillo menor de quince anos- 8,5 pesetas diarias. Ademais, regresaban ás arcas do Estado a peseta e cincuenta céntimos da mantenza, co que se producía un excedente de 10 pesetas diarias. Só co “Canal dos Presos” de Sevilla, o Estado novo aforrou, como pouco, douscentos millóns de pesetas.

É moi difícil calcular o monto total das retencións salariais efectuadas polo Estado durante todo o franquismo de guerra, mais semella que, entre 1939 e 1946, puido ascender a cen mil millóns de pesetas, aos que habería que engadir o “aforro indirecto” que obtivo o Estado na mantenza dos presos, que roldaría os cinco mil millóns de pesetas. Mais non se crea que o Padroado abandonou a finalidade principal para a que fora creado: os penados podían “redimir” días de condena, normalmente dous por día de traballo, aínda que se coñece algún caso en que se chegou até seis días.

Os, digamos, 150.000 republicanos que repasaron a fronteira atopáronse con que a España de Franco puxera en marcha unha serie de fríos mecanismos que administra­ban o terror nun país que seguía estando en guerra, aínda que xa non fose a das trincheiras. As leis represivas instrumentáronse, o 26 de abril de 1940, nunha “Causa xeral informativa dos feitos delituosos e outros aspectos da vida na zona roxa desde o 18 de xullo de 1936 até a liberación” para proceder á investigación de “canto concirne ao crime, a súas causas e efectos, procedementos empregados na súa execución, atribución de responsabilidades, identificación das vítimas e concreción dos danos causados, o mesmo na orde material que na moral, contra as persoas, contra os bens, así como contra a relixión, a cultura, a arte e o patrimonio nacionais”.
A “atribución de responsabilidades” supuxo, en primeiro lugar, morte, moita morte, cunha soa intención: “a destrución física dos cadros dos partidos da Fronte Popular, dos sindicatos obreiros e das organizacións masónicas ... unha operación perfecta de extirpación das forzas políticas que patrocinaran e sostiveran a República”. Non coñecemos, na súa total dimensión, o alcance desa operación. Dispoñemos, si, de datos provinciais que indican que durante o franquismo de guerra se produciron, como mínimo, 35.000 execucións. Se se fai unha proxección matizada que teña en conta o mapa político de cada zona que falta por estudar, e tómase en conta a enorme cantidade de expedientes incoados até outubro de 1941 (máis de 125.000), é posíbel que a cifra de 50.000 executados na posguerra, que viña considerándose até agora como probábel pola maioría dos historiadores, haxa que corrixila á alza, até o punto de que a cifra de todos os executados por “rebelión militar” desde o primeiro día da guerra aberta até xullo de 1948, máis os que morreron por abandono, fame ou epidemia, pode superar en moito os 200.000 e achegarse aos 250.000. Non se poden coñecer, obviamente, as cifras dos asasinatos arbitrarios, os paseos e os executados pola “lei de fugas”, cuxos cadáveres foron a parar a foxas anónimas que, desde hai uns anos, están comezando a seren escavadas, en León e outras zonas, pero que poden roldar os 30.000.

Como vimos, ao rematar a guerra aberta había, entre os diversos campos de concentración e os establecementos penitenciais, arredor de medio millón de presos sometidos a torturas, castigos, traballos forzados, enfermidades e fame. Nin os campos nin as prisións pretendían reinserir aos penados na sociedade: a súa principal función era a destruílos fisicamente ou, polo menos, moralmente, para que renegasen de si mesmos, converténdoos en retornados sen decoro que purgasen a súa culpa nun limbo na terra. Non foi alleo a iso a agoniante presenza de capeláns e monxas. As narracións dos superviventes e a historia oral revélannos as dimensións apocalípticas do castigo. Houbo campos de concentración, como o infame de San Marcos, en León, onde morreron máis de 800 persoas de fame e frío. Noutros, como o de Albatera, en Alicante, o da Granjuela en Córdoba, ou o de Castuera en Badajoz, a morte chegou coa maior das violencias, creando un circuíto do terror con execucións masivas ou disparos azarosos que non sempre remataran coa vida daqueles aos que se enterraba apresuradamente. A inanición, a epidemia, o suicidio eran outros tantos vehículos da morte nos campos.

O campo de Castuera estaba situado nunha ladeira, xunto á vila. Rodeado de foxo e aramados, converteuse nun inferno de morte e desesperación. Todos os días, despois da medianoite, os que habían de morrer eran conducidos a unhas minas próximas, abandonadas, e alí, tras tirotealos, botaban os seus corpos. Como algúns ficaban con vida os remataban con bombas de mano. Non se sabe cantos cadáveres repousan nunhas minas que foron cegadas para borrar as pegadas da barbarie.

E tras os campos, os cárceres. Como sabemos, o número de presos acadou, en 1940, a cifra oficial de 270.719 persoas, entre presos políticos e comúns, das cales 2.828 estaban condenadas a morte, case 30.000 a cadea perpetua e outras 37.000 a longos anos de privación de liberdade. De feito só 103.000 presos cumprían sentencia firme, porque “máis da metade dos presos o estaban por unha medida administrativa”.
Todos os condenados políticos foran xulgados por tribunais militares en aplicación do Código de Xustiza Militar, que polo seu artigo 237 os condenaba polo delito de “rebelión militar” en versión calderoniana: “En batallas tales, / los que vencen son leales, / los vencidos, los traidores”. Aínda que a primeiros de maio de 1939 se crearon en cada provincia auditorías de guerra, o réxime, para dar abasto a tanta xustiza como quería, tivo que crear dez auditorías de guerra provisorias e unha multitude de xulgados militares que durante tres anos non deron abasto. As sentencias dos consellos de guerra pasaban ás auditorías e destas, directamente, ao tenente coronel togado Lorenzo Martínez Fuset, que llas daba a Franco, por cuxas dilixentes mans pasaron todas as sentencias de morte daqueles tempos.
O Caudillo adoitaba ler as sentencias de morte despois de comer, á hora do café, moitas veces acompañado do seu asesor espiritual, o capelán José María Bulart. Franco procedía a anotar nos expedientes unha “E” de enterado (que significaba execución das sentencia), unha “C” de conmutado (para os casos en que na sentencia aparecía un “ollo” dalgún capitán xeneral ou capitoste do réxime) ou unha acotación manuscrita de “garrote e prensa” (para os casos que debían ter un efecto-demostra­ción). Tras o café, Martínez Fuset pasaba o tanto aos capitáns xerais e estes ao gobernador militar, quen designaba xuíz para a notificación da sentencia e execución da pena. Despois, o gobernador militar enviaba un telegrama ao director da prisión coa relación de presos que debían ser executados. Esta relación adoitaba ser lida en voz alta, nas galerías, e algúns funcionarios atopaban satisfacción persoal en pronunciar os nomes moi comúns, de Xosé ou Xoán, facer unha longa pausa para manter a tensión do auditorio e, despois, pronunciar silabeando o apelido do condenado. No cárcere de mulleres de Amorebieta facíano as monxas oblatas.
Os que se salvaron da morte tiveron que soportar moitos anos de cárcere nun dos 500 establecementos penitenciais que existiron entre 1939 e 1940, nas peores condicións que se poidan imaxinar. O director do cárcere Modelo de Barcelona, Isidro Castrillón López, definía así aos seus presos: “Falo á poboación reclusa: tedes que saber que un preso e a dezmillonésima parte dunha merda”. Mais non se crea que o carcereiro franquista esaxeraba. “O cárcere de Ocaña era unha tumba de centos de homes, mulleres e nenos.” Os que non morrían executados morrían de fame baixo unha dieta composta exclusivamente por forraxe: verzas, nabos, coles, vainas de fabas... “Para beber dábannos cada tres días un pouco de auga, a cantidade aproximadamente dun bote de leite condensado.” Na prisión de Albacete, na sección de mulleres, só había un retrete para mil persoas, de xeito que se evacuaba en cubos que só eran retirados cada 24 horas. As epidemias de tifo e disentería e as mortes por doenza e inanición son incontábeis. No cárcere das Ventas amoreábanse máis de mil mulleres, moitas cos seus fillos pequenos, que sufrían disentería e estaban comidos de piollos:
O cheiro daquela galería era insoportábel. Ás roupas estaban adheridas as materias fecais e os vómitos dos nenos, xa que se secaban unha e outra vez sen podelas lavar. Naqueles momentos declarárase unha epidemia de tiña, ningunha nai, a pesar da falta de medios para coidalos, quería desprenderse dos seus fillos e levalos a unha sala chamada enfermería de nenos. Esta sala era tan tráxica que os pequenos que pasaban a ela morrían sen remedio, tirábaselles en xergóns de crin no chan e deixábaselles morrer sen ningunha asistencia.

O poeta Miguel Hernández sufriu unha neumonía no cárcere de Palencia, unha bronquite no penal de Ocaña e tifo e tuberculose, da que morrería, no cárcere de Alicante. Ao longo da década dos corenta, nos cárceres de Toledo producíronse 680 mortes por enfermidade, 813 en Valencia, 240 en Alicante, 112 en Castellón, 367 en Jaén, 648 en Cataluña, 328 en Navarra, 335 en Asturias, 144 en Almendralejo... Preto de 5.000 mortos por fame e epidemias contabilizáronse nos cárceres de Franco.
Non só a morte, a fame e a enfermidade. A corrupción máis degradante apareceu pronto nos cárceres, practicada por funcionarios de prisións venais e por presos “de confianza”. No penal da illa de San Simón, en Pontevedra, chegouse aos extremos de “vender” por cartos a liberdade condicional aos que xa a tiñan concedida, e aínda peor: creouse alí un arremedo macabro da odiosa “redención en metálico” co que chamaron a “redención da morte”, na que os presos que conseguían diñeiro podían mercar a súa vida enviando á morte no seu lugar a algún desgraciado sen relacións, amigos nin familia. Estes feitos descubríronse cando a familia dun médico de Vigo trataba de xuntar desesperadamente as 400.000 pesetas que lle esixira un funcionario para evitar a execución do seu parente.

O argot policial e penitencial dividiu aos presos en “anteriores” (ao 1 de abril de 1939) e “posteriores”, detidos por participar na resistencia. Os “anteriores” foron tratados con crueldade sumaria: “Eran uns métodos moi brutais, moi pouco refinados, simplemente mallábante barbaramente. Moitos quedábanselles entre as mans, moitos morrían. Mais, a fin de contas, ao terceiro golpe perdías o sentido e rematábase a tortura”, dinos Marcos Ana. Porén aos “posteriores”, que tiñan intencionalidade militante, aplicáronselles torturas máis refinadas para que delatasen aos seus dirixentes ou aos seus cómplices, e que ían desde a bañeira ou “a roda” até as descargas eléctricas, nin sinistro repertorio da historia universal da infamia. Petra Cuevas foi interrogada perante o mesmísimo Arias Navarro: “Nos dedos enroscábanme os cables como se fosen aneis e enchufábanme e volvíanme a enchufar coas mans empapadas en gasolina, para que a corrente dese máis forte”. Entón abrigárona a facer o saúdo fascista e “como un chafariz, comezou a saír sangue dos dedos”. Todos, “anteriores” e “posteriores”, recibiron a visita de viúvas de guerra acompañadas por falanxistas que sinalaban aos que crían culpábeis da morte dos seus esposos. O participio “desapare­cido”, en función transitiva, non foi un invento do Cono Sur.

Os libros sobre a guerra civil están cheos dos nomes dos vencedores, mais non dos que ergueron os pesados bloques de pedra da longa noite franquista. Se cadra pague a pena encher aquí unha soa páxina cunha historia, non das máis sinistras, que vale por tantas outras igualmente tráxicas: a de María Salvo. María foi detida en Madrid, en setembro de 1941, por participar nun intento –frustrado- de reorganización da Xuventude Socialista Unificada. Acababa de chegar do campo de concentración de Francia e dispoñía de pouca información. Na Dirección Xeral de Seguridade da Porta do Sol foi torturada e mallada até que a deixaron estéril. De alí foi trasladada ao convento-prisión de Les Corts, en Barcelona, onde estivo nove meses incomunicada. Compartía con outras tres mulleres unha pequena cela do convento, un balde de auga diario para se lavar e unha lata para facer as súas necesidades.

A alimentación que lle daban -caldo de patacas doces e coles do horto- provocoulle unha colite e fíxolle contraer a tuberculose. Unha vez que lle ergueron a incomunica­ción, puido pasar á sala xeral de presas, onde todas durmían no chan, nun espacio de 50 centímetros por persoa. Estaba cuberta de sarna e xa non sentía as picaduras dos piollos. En 1943 trasladárona ao cárcere das Ventas, en Madrid, onde ocupou con outras nove mulleres unha cela “individual” na que non podían acomodarse para durmir, nin tampouco o terían conseguido pola proximidade do cemiterio, desde onde chegaban os sons das descargas de fusilería dos pelotóns de execución. Até o 15 de decembro de 1944 non compareceu perante o consello de guerra, que a condenou a 30 anos de reclusión maior. Foi trasladada a Segovia, onde estivo até 1956, e de alí a Alcalá de Henares, onde pasou un ano máis. Perdeu toda a súa mocidade dos vinte aos trinta e oito anos no cárcere, mais non a dobregaron: “Nosoutros non éramos vencidos, senón derrotados. Vencidos son os que aceptan a situación e derrotados son os que se enfrontan a ela. Nosoutros non nos conformamos nunca. Nunca o aceptamos. Nunca”.

Como os “roxos” eran “criminais empedernidos, sen posíbel redención dentro da orde humana”, pensouse en investigar as raíces fondas de tanto mal. Antonio Vallejo Nágera, comandante do exército, membro de Acción Española e catedrático de psiquiatría da Universidade de Madrid, aplicouse a iso fundando, no verán de 1938, un gabinete de investigacións psicolóxicas coa fin de estudar “o psiquismo do fanatismo marxista” e establecendo durante a guerra catorce clínicas psiquiátricas en zona nacional. As investigacións do comandante Vallejo levárono a concluír que o único xeito eficaz de protexer á sociedade de semellante ameaza era “a segregación total destes suxeitos desde a infancia”, para o que pedía a fundación dunha Inquisición moderna que perseguise “a praga tan temíbel” para evitar a disolución racial da Hispanidade. En consecuencia, os fillos das presas que non estaban nos cárceres foron tutelados polo franquismo para evitar que se convertesen en “roxos”. En 1943 había 12.042 nenos e nenas que foran apartados das súas nais e entregados ao Auxilio Social, a hospicios e a centros relixiosos, tras cambiarlles o nome, a familias respectábeis.
______________
(1) Capítulo do libro de Antony Beevor, La guerra civil española, Editorial Crítica, Barcelona, 2005, 902 páxinas.
(2) Antonio F. Canales, La llarga postguerra, Enciclopédia Catalana, Barcelona, 1997, p. 178.
(3) Kemp, Mine Were of Trouble, pp. 49-50.
(4) Entre decembro de 1938 e febreiro de 1939, despois das campañas de Aragón e Cataluña, as tropas de Franco fixeran máis de 116.000 prisioneiros que, sumados aos 31.000 procedentes das campañas anteriores e aos 90.000 que xa estaban encadrados en batallóns de traballadores, supoñían para a Inspección de Campos de Concentración de Prisioneiros do coronel Martín Pinillos, en febreiro de 1939, unha carga de 237.000 internos, malia que xa se librara de 20.000 que foran reclasificados e dos que xa estaban en prisión. Rodrigo, Cautivos, Crítica, Barcelona, 2005, pp. 174-175.
(5) Para o universo concentracionario franquista, véxase Javier Rodrigo, Cautivos.
(6) Aquí, como en moitas cifras de guerra, non hai seguridade sobre a súa exactitude nin pode habela. Serven, iso si, como ordes de magnitude moi aproximadas que nos axudan a ponderar os feitos.
(7) Rodrigo, Cautivos, p. 209.
(8) Ao cárcere Modelo, de Valencia, que tiña capacidade para 528 persoas, foron a parar 15.000 presos; á Modelo de Barcelona, de capacidade semellante, 10.000, polo que houbo que habilitar novos cárceres no Palacio das Misións de Montjuïc ou en naves das fábricas de Poble Nou, que tiñan a vantaxe de estar moi preto do campo de fusilamento de La Bota. Rebordaban de presos los penais de Burgos (exclusivo para os condenados a morte), Ocaña (onde houbo 5.000 homes e 2.000 mulleres en celas “individuais” para nove persoas), Dueso, Puerto de Santa María, Sevilla, Córdoba, Málaga, Bilbao, Aranjuez, Alcázar de San Juan... E nos cárceres de Madrid: Toreno, Yeserías, Porlier, Claudio Coello, Santa Engracia, Comendadora... Como había máis de 20.000 “roxas” presas, houbo que crear establecementos exclusivos para mulleres, como os de Segovia ou Guadalajara, porque o cárcere de mulleres de Las Ventas albergaba xa a 7.000 reclusas, cando a súa capacidade era de 500. Ade Les Corts, en Barcelona, un antigo convento con capacidade para 100 reclusas, aínda albergaba en 1946 a 1.800 presas políticas e 500 comúns. Claro que, andando o tempo, o garrote vil, a fame, as enfermidades e os sucesivos indultos de 1940, 1941, 1943 e 1945 reduciron o censo dos cárceres franquistas a só 30.000 persoas en 1950 (a poboación reclusa anterior á guerra civil acadara un máximo de 10.000 persoas), algunhas das cales aínda estaban pendentes de condena. Estas cifras, en xeral, proceden de estudos provinciais e locais e, en ocasións, non cadran coas globais obtidas de institucións franquistas. Por exemplo, entre os 270.719 presos en 1940 sinalados polo Ministerio de Xustiza, poden atoparse detidos contabilizados tamén nos campos de concentración ou nos batallóns de traballadores.
(9) Redención (órgano do Padroado da Merced para os funcionarios, os presos e as súas familias), Madrid, 2 de novembro de 1940.
(10) Gonzalo Acosta, ed., El canal de los presos, p. 86.
(11) Ibidem, pp. XXVII e ss.
(12) Ismael Lafuente, Esclavos por la patria, Temas de hoy, Madrid, 2001, pp. 186-189.
(13) Acosta, El canal de los presos, p. 61.
(14) J. Casanova, ed., Morir, matar, sobrevivir, p. 31.
(15) Michael Richards, Un tiempo de silencio, p. 30, e Dionisio Ridruejo, Escrito en España, p. 93.
(16) Por exemplo, en Valencia foron fusiladas preto de 5.000 persoas; en Cataluña, arredor de 4.000; no cemiterio do Este, de Madrid, hai rexistradas 2.663 execucións até 1945; en Jaén, 1.280 até 1950; en Albacete producíronse 1.026 execucións entre 1939 e 1953; en Aragón, case mil nos primeiros anos do franquismo de guerra; 710 en Málaga (obviamente unha cifra moi baixa; a realidade debe estar máis preto de 3.000 a xulgar polos datos do cónsul británico) e 1.100 en Granada (tamén unha cifra curta); na metade occidental de Badajoz, 935 (que se triplica, polo menos, segundo o traballo de Francisco Espinosa)... Non hai aínda estudos definitivos sobre Bizkaia, Asturias, Toledo, Santander, Burgos, Ávila ou Madrid, pero dispoñemos, no canto, de estudos realizados sobre provincias, como Soria ou Segovia que, desde o primeiro momento, se sumaron ao levantamento militar e que, porén, amosan un importante número de execucións. En Soria sábese de 281 asasinatos durante a guerra aberta e en Segovia están documentadas 358 execucións desde o comezo da guerra até 1942. Casanova, Morir, matar, sobrevivir, pp. 19 e ss. Santiago Vega Sombría, De la esperanza a la persecución, p. 279.
(17) O que viría dar a razón a Gabriel Jackson. Hai que lembrar que Charles Foltz, na súa Masquerade in Spain, daba case 200.000 executados entre abril de 1939 e xuño de 1944, transcribindo o que ll e dixera un funcionario do Ministerio de Xustiza.
(18) M. Armengou e R. Belis, Las fosas del silencio: ¿Hay un holocausto español?, Plaza y Janés, Barcelona, 2004.
(19) Francisco Moreno en Víctimas de la guerra civil, pp. 277 e ss.
(20) Breve resumen de la obra del Ministerio de Justicia por la pacificación espiritual de España, Madrid, 1946, e Ricard Vinyes, Irredentas. Las presas políticas y sus hijos en las cárceles franquistas, Temas de Hoy, Madrid, 2002, p. 40.
(21) José Luis García Delgado, ed., Franquismo. El juicio de la historia.
(22) En Córdoba houbo 35 xulgados militares, en Málaga, 67, en Alacante, 22, en Cartaxena, 57, e en Barcelona., 25, onde en 1939 se incoaron 11.741 sumarios e se realizaron 1.150 consellos de guerra. J. M. Solé y Sabaté, La repressió franquista a Catalunya.
(23) Vinyes, Irredentas, p. 114.
(24) Francisco Moreno, en Víctimas de la guerra civil, p. 278.
(25) Juana Doña, Desde la noche y la niebla (mujeres en las cárceles franquistas), La Torre, Madrid, 1978.
(26)  Juana Doña, Desde la noche y la niebla.
(27) Francisco Moreno, en Víctimas de la guerra civil, p. 297, e J. M. Sabin, Prisión y muerte en la España de postguerra, Anaya & Mario Muchnik, Madrid, 1990.
(28) Francisco Moreno, en Víctimas de la guerra civil, p. 300.
(29) Citado por Tomasa Cuevas, Cárcel de mujeres, Siroco Books, Barcelona, 1985, p. 101, e tamén Mujeres en las cárceles franquistas, Casa de Campo, Madrid, 1979.
(30) Queralt Solé i Barjau, A les presons de Franco, Proa, Barcelona, 2004, pp. 97 e ss.
(31) J. Casanova, ed., Morir, matar, sobrevivir, p. 25.
(32) Richards, Un tiempo de silencio e Vinyes, Irredentas.