Francisco Xavier Redondo Abal
A Galiza nos campos da morte.
Lembranza dos galegos deportados
polo nazismo
(Inzar Razóns, 35, abril 2007)

          Hai agora case vinte e cinco anos que Lois Vázquez Fernández publicara, nas páxinas de Grial, un arrepiante documento sobre os galegos mortos –asasinados– no campo de exterminio austríaco de Mauthausen. O artigo de Lois Vázquez baseábase, fundamentalmente, no libro editado en 1969 por dous superviventes do inferno concentracionario, Manuel Razola e Mariano Constante. Vázquez narraba o pesadelo dos republicanos españois que dende febreiro de 1939 encheron os campos franceses, tras a saída pola fronteira gala fuxindo da represión dos fascistas e vencedores da Guerra Civil española. Nomes vergoñentos para a nación francesa como Argelès, Saint-Cyprien, Barcarès e tantos outros.
          Aínda e todo, o verdadeiro inferno estará por chegar para tantos e tantos galegos e españois en agosto de 1940, momento no que, ocupada Francia polos alemáns, se iniciarán as deportacións masivas aos campos da morte nacionalsocialistas. O traballo de Lois Vázquez remataba, para redimilos do silencio, coa nómina dos cento sete galegos asasinados en Mauthausen, unha cifra que coincide practicamente coa ofrecida nas últimas investigacións, pero que deixaba á marxe aos superviventes que hoxe, por fortuna e a modo, comezan a ser rescatados da desmemoria.
          Dende aquel lonxe 1982, avanzouse moi pouco na memoria das ducias de galegos que viviron, en primeira persoa, o horror do internamento argallado polas autoridades do III Reich. E no pasado Ano da Memoria do 2006, onde surxiron iniciativas tendentes a reparar, rehabilitar e dignificar ás vítimas da represión franquista, todos parecen esquecer que case douscentos galegos –douscentos inocentes– foron, por partida dupla, unha parte dos grandes perdedores da Guerra Civil española. Porque, primeiro, perderon a loita pola legalidade, a democracia e a constitucionalidade que representaba a II República española. E perdérona contra os que, coas armas na man, asaltaron o poder lexitimamente establecido, iniciaron unha cruenta guerra de tres anos e cercearon as liberdades asolagando e esnaquizando o país para convertelo nun vasto camposanto de miseria e medo. Así foi até a metade da década dos setenta.
          Eses galegos perderon, por outra banda, a dignidade como seres humanos cando foron deportados, co coñecemento e visto e prace das novas autoridades franquistas, aos campos de exterminio. Padeceron fame, frío, enfermidades e traballaron como escravos para a necesitada industria de guerra alemá. Perderon, así mesmo, a nacionalidade: foron nada máis que Kazettler, prisioneiros, roxos españois, pero o triángulo azul cosido ás roupas delatábaos como apátridas. Moitos, unha ampla maioría, perderon incluso a vida. E perdérona nunhas condicións infames onde a supervivencia no día a día supuña un desafío ás veces insuperábel.
          Hoxe, sen recoñecemento público nin institucional, sen unha praza que os lembre, sen conxuntos escultóricos conmemorativos que recollan os seus nomes e apelidos, os galegos asasinados no universo concentracionario –e os que sobreviviron– son os esquecidos entre os esquecidos. Haberá, algún día, un poder na nosa Terra que repare semellante inxustiza histórica? Bastaría un xesto, por cativo que fose, para que os nomes dos que sufriron en nome da liberdade e a democracia non se perderan na desmemoria colectiva. Non o merecen.
          En xullo do pasado ano 2006 o Ministerio de Cultura publicou, cunha tirada de 3.000 exemplares, un traballo dos historiadores Benito Bermejo e Sandra Checa, profesores da UNED e da Universidade de Málaga, respectivamente, titulado Libro memorial: españoles deportados a los campos nazis (1940-1945). A obra, froito do traballo calado e teimudo de varios anos, recolle dun xeito aséptico a relación dos case nove mil españois deportados aos infernos dos campos de concentración e exterminio nazis. A maioría, case cinco mil, foron parar a Mauthausen. Daqueles nove mil, só sobreviviron dous mil setecentos, menos dun terzo.
          Libro memorial é un libro frío, nu, carente de xuízos de valor e de interpretacións, mesmo falto de relatos persoais. É precisamente o estar espido o que lle dá unha valía incalculábel: ao longo das súas 587 páxinas, ordenadas por comunidades autónomas e dentro delas por provincias, só hai nomes e apelidos. Os nomes que hoxe poucos queren lembrar. Os nomes dos esquecidos, dos que morreron e dos que sobreviviron –e que hoxe andan por volta dos noventa anos– e, xunto a eles, a data de nacemento, o número de prisioneiro que lles foi asignado, a data e lugar de deportación, o número da matrícula de ingreso no campo, os traslados –se os houbo– e, como remate, unha letra, unha inicial que transloce o fin de cada un deses nomes: F (falecido), L (liberado), E (evadido). O F, baixo fondo negro, sobresae teimosamente dende a primeira até á derradeira páxina. Parece, visto rapidamente, como se ninguén sobrevivira.
          O traballo de Bermejo e Checa foi posíbel grazas á apertura dos arquivos en Alemaña, Austria e demais países onde se situaban os campos. Pero, como subliñan os autores na súa presentación, sen a colaboración das familias, tería resultado imposíbel. Porque para elas a cuestión é sinxela: dignificar a memoria do seu parente, de alguén inexistente aos ollos dos outros. Pero que, en realidade, si existiu.
          Ambos os dous historiadores recollen na súa investigación a nómina dos galegos falecidos nos campos e tamén a dos superviventes –a diferenza de Lois Vázquez, que mencionaba só aos asasinados–, e se facemos un estudo de casos poderemos tirar cuantiosas conclusións.
          Por exemplo, o número de deportados: en total, 179, todos homes, dos que 78 naceran na provincia da Coruña (44%); 33 na de Lugo (18%); 34 na de Ourense (19%), idéntica cifra que para a provincia de Pontevedra. Eses 179 inocentes conformaron, aproximadamente, o 2% do conxunto dos republicanos españois internados nos campos da morte. Deles, 108 morrerán neles.
          Case o 90% dos galegos detidos e enviados como animais aos centros de concentración foron parar ao Konzentrationslager Mauthausen, situado na Alta Austria, á beira do Danubio. Un campo especial e excepcional: unha fortaleza construída en pedra, de aspecto medieval, o primeiro en alzarse fóra de Alemaña e o último en ser liberado. Pero Mauthausen non foi, nin moito menos, o único campo que acolleu de entrada, nos primeiros envíos, a prisioneiros de orixe galega: Dachau tivo oito detidos; Buchenwald, seis; e Sachsenhausen, Natzweiler e Neuengamme dous cada un
          O primeiro continxente de galegos deportados formárono unha ducia de detidos que tiveron como destino común Mauthausen, a onde foron transladados o 6 de agosto de 1940. Con seguridade foran apresados polos nazis cando se atopaban enrolados nas Compañas de Traballadores Estranxeiros, ao servizo do exército francés. Arrasado este entre maio e xuño de 1940 polas tropas alemás, o apresamento destes refuxiados resultou doado. Nos días seguintes continuarían as deportacións. O derradeiro prisioneiro galego enviado a un campo foi un coruñés, Emilio Rodríguez, transladado a Buchenwald en data tan tardía como é decembro de 1944. Descoñécese se sobreviviu.
          O prisioneiro máis novo do que temos noticia chamábase Manuel Fernández e nacera na Coruña o 24 de marzo de 1926. Foi enviado a Natzweiler cando contaba só 18 anos de idade. Como poderá supoñerse, este rapaz non puido, por razóns obvias, participar na guerra de España, pero si na resistencia anti-nazi, especialmente se temos en conta a data da súa detención e posterior traslado ao campo (xuño de 1944). Lograría sobrevivir.
          O mesmo caso, pero no extremo oposto, é o de Cástor Martínez Parada, o prisioneiro galego de maior idade cando foi deportado. Nado en Trascastro, Lugo, en 1880, contaba con sesenta anos cando foi enviado a Mauthausen en agosto de 1940, no coñecido convoi de Angulema. Un ano despois falecerá en Gusen, un dos campos subsidiarios de Mauthausen.
          Dos cento oito galegos asasinados nos campos, foi o natural de Sarria Jesús Arias López o primeiro en inaugurar a macabra listaxe. Deportado como no caso anterior de Angulema a Mauthausen, falecerá en Gusen en febreiro de 1941. Tiña 31 anos.
          O nome de Antonio Gómez Torres é o último a engadir á nómina de galegos mortos antes da liberación. Este pontevedrés, nado en 1915, foi deportado a Mauthausen na primavera de 1941. Morreu en Gusen a finais de febreiro de 1945. Restaban pouco máis de dous meses para o final da II Guerra Mundial.
          A honra, e a sorte, de ser o derradeiro galego en ser liberado da barbarie nazi correspondeulle a Isolino Caamaño Novo, do concello coruñés de Dumbría. Caamaño ingresara en Mauthausen en abril de 1944, sobreviviu en Melk e, no que debeu ser un día resplandecente, foi liberado en Ebensee o 6 de maio de 1945. Tan só un día antes, o 5 de maio, os detidos en Mauthausen vían, por primeira ven en moito tempo, a luz ao final do túnel. Foi aquí, precisamente, en Mauthausen ou nos seus campos dependentes onde pereceron o maior número de galegos. Así, en Gusen foron asasinados 78, todos os que alí foran enviados. Ninguén sobreviviu. Tamén Hartheim recibiu a 17 persoas nadas en Galiza. Todas morreron.
          Outros moitos campos recibiron, tras un primeiro ou segundo traslado, aos nosos compatriotas e reducíronos a un simple número: Bergen-Belsen, Dora, Flossenbürg, Allach, Melk, Schwerin, Gross-Rosen, Hersbruck... até completar a listaxe de vinte e catro campos de morte onde a presenza galega está documentada.
          Dos 179 galegos deportados, só 62 regresaron con vida do inferno. Coñecemos os seus nomes, as súas orixes, se morreron... De volta ao principio, a pregunta, hoxe e agora, é: para cando unha lembranza permanente que dignifique a súa memoria? Polo pronto, para eles vaia esta homenaxe.

__________________________
Bibliografía

Armengou, Montse e Belis, Ricard (2005), El convoy de los 92,Barcelona: Plaza & Janés.
Bermejo, Benito e Checa, Sandra (2006), Libro memorial: españoles deportados a los campos nazis (1940-1945), Madrid: Ministerio de Cultura.
Borowski, Tadeusz (2004), Nuestro hogar es Auschwitz, Madrid: Alba.
Constante, Mariano e Pons Prades, Eduardo (1979), Los cerdos del comandante,Barcelona: Argos Vergara.
Constante, Mariano (2005), Los años rojos: españoles en los campos nazis, Barcelona: Galaxia Gutenberg.
Massaguer, Lope (1997), Mauthausen, fin de trayecto: un anarquista en los campos de la muerte, Madrid: Fundación de Estudios Libertarios Anselmo Lorenzo.
Pike, David Wingeate (2003), Españoles en el Holocausto: vida y muerte de los republicanos en Mauthausen, Barcelona: Mondadori.
Pons Prades, Eduardo (2005), El Holocausto de los republicanos españoles: vida y muerte en los campos de exterminio alemanes (1940-1945),Barcelona: Bellacqua.
Serrano, Secundino (2005), La última gesta: los republicanos que vencieron a Hitler (1939-1945),Barcelona: Crítica.